Spis treści:
Badania przesiewowe to kluczowy element profilaktyki zdrowotnej, który pozwala na wczesne wykrycie chorób i podjęcie skutecznego leczenia. Wśród najważniejszych testów tego rodzaju można wymienić cytologię, kolonoskopię, mammografię oraz testy przesiewowe noworodków. Każdy z nich umożliwia wczesne rozpoznanie danej jednostki chorobowej i podjęcie natychmiastowych działań terapeutycznych. Sprawdź, kiedy warto zgłosić się na badania przesiewowe i dla kogo są one przeznaczone.
Czym są badania przesiewowe?
Nazwa „badania przesiewowe” pochodzi od metafory przesiewania ziarna. W rolnictwie przesiewanie służy do oddzielenia wartościowych ziaren od plew, czyli nieużytecznych części roślin. Podobnie badania przesiewowe mają na celu oddzielenie osób zdrowych od tych, które mogą mieć problemy zdrowotne mimo, że jeszcze nie pojawiły się u nich objawy choroby.
Badania przesiewowe – znane również jako „skrining” – to diagnostyczne działania prowadzone wśród osób, które nie wykazują objawów danej choroby. Celem jest wczesne wykrycie choroby lub czynników ryzyka, zanim pojawią się pierwsze niepokojące symptomy. Wczesna diagnoza pozwala na szybkie wdrożenie leczenia, a tym samym zwiększa szansę na całkowite wyleczenie i zapobiega poważnym konsekwencjom zdrowotnym w przyszłości.
Badania przesiewowe często są masowe – przeprowadza się je na dużych grupach ludzi (np. u wszystkich noworodków), bez względu na to, czy mają oni jakiekolwiek objawy choroby. Są to proste testy, które polegają najczęściej na pobraniu niewielkiej próbki krwi lub moczu, a wyniki są dostępne w krótkim czasie. W porównaniu z bardziej szczegółowymi badaniami diagnostycznymi są one stosunkowo niedrogie, a osoby ubezpieczone mogą wykonać je bezpłatnie.
Warunki konieczne dla badań przesiewowych
Aby można było przeprowadzić badania przesiewowe w danym kierunku, muszą zostać spełnione następujące kryteria:
- Znana metoda wykrywania wczesnych objawów – musi istnieć sprawdzona i skuteczna metoda wykrywania pierwszych oznak danej choroby lub czynników, które mogą do niej prowadzić.
- Dostępność prostych i tanich testów – testy diagnostyczne wykorzystywane w badaniach przesiewowych muszą być stosunkowo nieinwazyjne, łatwe w przeprowadzeniu oraz relatywnie niedrogie, aby można je było zastosować w populacji narażonej na daną chorobę.
- Bezpieczeństwo dla pacjenta – ryzyko powikłań związanych z przeprowadzeniem badania musi być zdecydowanie mniejsze niż potencjalne korzyści wynikające z wczesnego wykrycia choroby.
Ważne, aby pamiętać, że wynik uzyskany w ramach badania przesiewowego nie jest ostateczną diagnozą, a jedynie wskazuje na podejrzenie danej jednostki chorobowej. Pacjent kierowany jest wówczas na pogłębioną diagnostykę w celu potwierdzenia lub wykluczenia choroby.
Określanie grupy docelowej dla badań przesiewowych
Badania przesiewowe są ukierunkowane na konkretne grupy populacji, które statystycznie są najbardziej narażone na wystąpienie danej choroby lub zaczynają ją już rozwijać. Aby poprawnie określić grupę docelową (np. noworodki), należy wziąć pod uwagę:
- dane epidemiologiczne, czyli informacje na temat tego, u kogo i w jakim wieku najczęściej rozpoznawana jest dana choroba;
- czynniki ryzyka – zachowania i styl życia, które mogą zwiększać prawdopodobieństwo zachorowania, np. narażenie na czynniki rakotwórcze w pracy;
- przebieg choroby – tj. wiedzę na temat najwcześniejszych objawów, których chory może nie być świadomy, a które można łatwo zweryfikować określonymi metodami badawczymi;
- dynamikę rozwoju choroby – czyli informacje dotyczące długości trwania poszczególnych etapów choroby, aby wychwycić zmiany poprzedzające etap, w którym leczenie może być mniej skuteczne.
Przykłady badań przesiewowych
Badania przesiewowe to ważny element profilaktyki zdrowotnej. Aby sprawdzić ogólny stan swojego zdrowia i zidentyfikować niepokojące objawy, warto wykonać kompleksowe badania krwi i moczu – pakiet maksimum dla każdego uwzględnia najważniejsze wskaźniki, takie jak: profil lipidowy (profilaktyka miażdżycy i chorób serca), TSH (wczesne wykrywanie chorób tarczycy) czy poziom glukozy (profilaktyka cukrzycy typu 2). Oprócz tego warto regularnie zgłaszać się na cytologię, mammografię czy badanie PSA.
Cytologia
Rak szyjki macicy rozwija się powoli, a w początkowej fazie nie daje żadnych niepokojących objawów. Badanie cytologiczne, polegające na pobraniu wymazu z szyjki macicy, pozwala wykryć zmiany przedrakowe na bardzo wczesnym etapie, co umożliwia wczesne leczenie i zapobiega rozwojowi nowotworu. Zaleca się wykonanie cytologii nie rzadziej niż raz na 3 lata.
Kolonoskopia
Kolonoskopia umożliwia ocenę wnętrza jelita grubego i wykrycie polipów, które z czasem mogą przekształcić się w nowotwór złośliwy. Badanie to pozwala również na usunięcie niektórych polipów, zapobiegając w ten sposób rozwojowi raka jelita grubego. Kolonoskopię warto wykonać już po 50. roku życia i powtarzać ją co 10 lat lub częściej, jeśli podczas badania wykryte zostaną nieprawidłowości.
Mammografia
Mammografia wykorzystująca promieniowanie rentgenowskie umożliwia wykrycie raka piersi we wczesnej fazie rozwoju, kiedy nie ma jeszcze żadnych niepokojących objawów. Kobiety po 40. roku życia powinny regularnie wykonywać samobadanie piersi i co 2 lata zgłaszać się na badania. U kobiet młodszych, oprócz samobadania piersi zaleca się regularne zgłaszanie się na badanie USG gruczołów sutkowych.
Badanie czynnika PSA
Test ten pozwala wykryć raka prostaty. Badanie PSA zaleca się raz w roku u mężczyzn po 40. roku życia, a osoby, które znajdują się w grupie ryzyka, powinny wykonywać je częściej, zgodnie z zaleceniami lekarza.
Badanie w kierunku osteoporozy
Jest to badanie, które określa m.in. gęstość kości. Zaleca się je szczególnie kobietom po menopauzie i mężczyznom, którzy ukończyli 60. rok życia.
Kiedy wykonuje się badania przesiewowe? Lista
Badania przesiewowe są rekomendowane w różnych grupach wiekowych, w zależności od danej choroby i czynników ryzyka. Można wyróżnić następujące kategorie:
- Badania przesiewowe dla noworodków – obejmują one m.in. testy na wrodzoną niedoczynność tarczycy, przerost nadnerczy, mukowiscydozę czy rdzeniowy zanik mięśni. Przeprowadzane są w ciągu pierwszych dni życia.
- Badania przesiewowe dla niemowląt i dzieci – dotyczą one m.in. badań słuchu, wzroku oraz oceny rozwoju psychomotorycznego. W wieku przedszkolnym wykonuje się również przesiewowe badanie logopedyczne, aby zdiagnozować problemy w tym obszarze i jak najszybciej rozpocząć terapię.
- Badania przesiewowe dla młodzieży – ukierunkowane są na wykrywanie zaburzeń psychicznych, zaburzeń odżywiania, wad postawy oraz chorób układu krążenia.
- Badania przesiewowe dla dorosłych – obejmują m.in. badania w kierunku raka piersi, raka szyjki macicy, raka jelita grubego, chorób układu krążenia, cukrzycy czy chorób tarczycy.
- Badania przesiewowe dla osób starszych – koncentrują się na wykrywaniu chorób neurodegeneracyjnych, zaburzeń poznawczych, a także schorzeń układu ruchu.
- Badania przesiewowe w ciąży – przeprowadzane są w celu wczesnego rozpoznania wad rozwojowych płodu oraz innych powikłań ciążowych. Przyszłe mamy mogą również skorzystać z testów, które umożliwiają wczesne rozpoznanie wad wrodzonych u dziecka. Takie działania profilaktyczne pozwalają na szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia i zapewnienie optymalnej opieki nad matką i rozwijającym się płodem.
Warto podkreślić, że regularne wykonywanie badań przesiewowych, zgodnie z zaleceniami lekarskimi, ma kluczowe znaczenie dla skutecznej profilaktyki i wczesnego wykrywania chorób.
Opracowanie: Marta Drzazga
Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian
Bibliografia
- A. Dembińska-Kieć i in., Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2017.
- B. Solnica, Diagnostyka laboratoryjna, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2019.
- L. Zawadzka-Kłos i in., Badania przesiewowe narządu słuchu i wzroku u dzieci, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2022.
- A. Mazur (red.), Przesiewowe badania w endokrynologii, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2023.
Badania na cukrzycę – kiedy warto je zrobić?
Poprzedni wpis
