Co jest przyczyną zatrzymania moczu o osoby starszej? Jak leczyć schorzenie?

Częstotliwość występowania zatrzymania moczu wzrasta wraz z wiekiem. Nie jest to jednak problem, który należy bagatelizować i traktować jako jeden z mankamentów wieku senioralnego. Ograniczenie lub całkowita utrata zdolności do opróżniania pęcherza rodzi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Tylko dzięki zdiagnozowaniu przyczyny choroby możliwe jest jej leczenie.

Jaka jest skala problemu zatrzymania moczu u osób starszych?

Wbrew pozorom zatrzymanie moczu u osoby starszej nie jest problemem marginalnym. Wedle szacunków aż co trzeci mężczyzna, który przekroczy 80. rok życia, będzie zmagał się z tym problemem w ciągu pięciu najbliższych lat [1].

Problem jest szczególnie wyraźny w przypadku osób:

• ze zdiagnozowanymi schorzeniami układu moczowego (np. zapalenie układu moczowego),
• z przerostem prostaty,
• z podwyższonym poziomem PSA (antygen swoisty prostaty).

Zatrzymanie moczu u osób starszych jest dla urologów nie tylko problemem ze względu na częstotliwość występowania schorzenia w tej grupie wiekowej. Wielu pacjentów geriatrycznych z demencją nie chce współpracować z lekarzami i ma trudność w wyjaśnieniu swoich dolegliwości oraz czasu ich trwania. Tymczasem demencja jest dość rozpowszechniona – w grupie powyżej 65. roku życia zmaga się z nią aż 5–6% seniorów [2].

Czy zatrzymanie moczu to bezmocz?

Utożsamianie zatrzymania moczu z bezmoczem to błąd. Nie są to synonimy odnoszące się do tej samej choroby. Są to dwa różne schorzenia. O zatrzymaniu moczu mowa jest wtedy, gdy nie jesteś w stanie opóźnić całego pęcherza. Chcesz, ale nie możesz.

Natomiast bezmocz (anuria) to ograniczenie wydalanego moczu lub – co szczególnie groźne – całkowita utrata takiej zdolności. Jest to przeważnie konsekwencją patologii w obrębie dróg moczowych lub nerek i bardzo szybko prowadzi do śmierci. Dlatego wymaga pilnej interwencji medycznej.

Jakie są postaci zatrzymania moczu u osoby starszej?

Zatrzymanie moczu może mieć postać ostrą lub przewlekłą. W przypadku ostrej odmiany schorzenia ograniczenie zdolności do opróżniania pęcherza pojawia się nagle i ma szybki przebieg. Ilość wydalanego moczu jest w tym wypadku minimalna lub w ogóle nie występuje. Pęcherz szybko się przez to wypełnia, a choroba może prowadzić do niewydolności nerek.

O przewlekłym zatrzymaniu moczu można mówić wtedy, gdy trwa długo i ogranicza zdolność do opróżniania pęcherza, ale nie w stopniu całkowitym.

Co jest przyczyną zatrzymania moczu u osób starszych?

Zatrzymanie moczu u starszej osoby nie zawsze ma wyraźne przyczyny. Nierzadko też pojawia się spontanicznie. To rodzi poważne trudności diagnostyczne, a także odbija się na możliwościach terapeutycznych oraz zaleceniach służących zapobieganiu nawrotom schorzenia.

Przyczyną zatrzymania moczu mogą być:

• choroby układu moczowego,
• przerost prostaty u mężczyzn,
• rak prostaty u mężczyzn,
• nowotwór dróg moczowych,
• osłabienie mięśni pęcherza moczowego,
• stany zapalne w okolicy krocza,
• kamica moczowa,
• schorzenia neurologiczne zaburzające zdolność do kontrolowania wyróżniania się (np. zespół Guillaina i Barrégo),
• urazy rdzenia kręgowego,
• nowotwory rdzenia kręgowego,
• ucisk na drogi moczowe,
• uraz cewki moczowej (np. po cewnikowaniu),
• zwężenie cewki moczowej (np. na skutek stanów zapalnych lub urazu),
• krwotoki do dróg moczowych i tworzenie się skrzepów,
• stosowanie niektórych leków (np. antydepresantów, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, środków antyhistaminowych),
• wypadanie narządów miednicy mniejszej u kobiet,
• przewlekłe zaparcia.

Ravi C. Sharma i Rajeshwar S. Thakur opisywali też przykład psychogennego podłoża zatrzymania moczu. Nerwica i stany lękowe częściej powodują wystąpienie schorzenia w przypadku młodych kobiet, które wychowywały się w dysfunkcyjnych warunkach i moczyły się jako dzieci. Mimo że to raczej problem wieku średniego, to również i u seniorów wpływ silnego stresu w warunkach domowych może skutkować niemożliwością opróżniania pęcherza [4].

Podłoże psychogenne zatrzymania moczu jest najbardziej czasochłonne diagnostycznie. Stwierdzenie takiej przyczyny schorzenia musi bowiem zostać poprzedzone szeroką diagnostyką, która wykluczy wszelkie możliwe fizyczne dysfunkcje.

Zatrzymanie moczu u osób starszych może być ponadto następstwem zaburzeń neurologicznych w wyniku udaru mózgu czy rozwijającej się cukrzycy. Wówczas senior traci zdolność do świadomego regulowania oddawania moczu.

Jakie objawy towarzyszą zatrzymaniu moczu?

Nawet jeśli zatrzymanie moczu wystąpi spontanicznie i bez wyraźnej przyczyny, to nie sposób go przeoczyć. Schorzeniu towarzyszy bowiem ból. Utrzymuje się też stałe wrażenie przepełnienia pęcherza, lecz mimo to nie można go opróżnić. 

Charakterystycznymi symptomami zatrzymania moczu związanymi z zakażeniem układu moczowego są osłabienie, gorączka i obfite pocenie się. Może dochodzić do zaburzeń świadomości na skutek spadającej wydolności nerek (nie filtrują one efektywnie moczu, ponieważ pęcherz jest przepełniony).

Pojawia się częsta potrzeba oddawania moczu. Ponieważ nie można jednorazowo opróżnić pęcherza, ciągle odczuwa się parcie, co zmusza do regularnych wizyt w toalecie. Jednak mimo to wypływ moczu nie jest swobodny – strumień jest słaby.

Niekiedy też mocz stale wycieka z cewki kroplami, brudząc bieliznę i wywołując nieprzyjemny zapach. Paradoksalnie więc nietrzymanie moczu może mieć związek z jego zatrzymaniem.

Na czym polega diagnostyka zatrzymania moczu?

Podstawą diagnostyki zatrzymania moczu u osób starszych poza wywiadem zebranym przez lekarza jest badanie palpacyjne pęcherza moczowego. Zwykle jest on tkliwy przy tym schorzeniu, co lekarz stwierdza w badaniu ginekologicznym u kobiet lub przez odbytnicę u mężczyzn. Jeśli lekarz zechce poznać dokładną objętość moczu zatrzymanego w pęcherzu, może wykonać cewnikowanie.

Niezbędne jest wykonanie badania ogólnego moczu, aby sprawdzić, czy podłożem jest zakażenie. Niezwykle ważne jest wówczas, aby pobrać próbkę do analizy prawidłowo. Niestety bardzo często popełnione na tym etapie błędy skutkują wynikiem fałszywie dodatnim. Lekarz więc skupia się na leczeniu infekcji, której w istocie nie ma.

Dlatego po badaniu ogólnym moczu, którego wynik jest dodatni, lekarz zleca posiew moczu, co pozwala zidentyfikować patogen odpowiedzialny za rozwój zakażenia układu moczowego.

Mocz do badania powinien pochodzić z porannego opróżniania pęcherza po uprzednim wymyciu okolic intymnych przy pomocy antybakteryjnego szarego mydła i osuszeniu ich ręcznikiem (najlepiej papierowym). Do pobrania próbki wykorzystaj sterylny jednorazowy pojemnik kupiony w aptece. Nie kieruj jednak do niego pierwszego strumienia moczu, ponieważ cewkę naturalnie zasiedlają drobnoustroje. Wraz z pierwszym strumieniem zostają one wypłukane. Dopiero więc po 1–2 sekundach skieruj pojemnik pod strumień moczu (nie przerywając wypróżniania). Próbkę dostarcz do laboratorium tak szybko, jak to możliwe, ponieważ ciepło i dostęp do tlenu sprzyjają namnażaniu się bakterii. Im dłuższy czas upłynie od pobrania próbki do jej analizy, tym większe prawdopodobieństwo, że wynik będzie fałszywie dodatni. Jeśli wiesz, że możesz odwiedzić laboratorium dopiero za kilka godzin, wstaw pojemnik z próbką moczu do lodówki. To spowolni namnażanie się drobnoustrojów w moczu, który prawidłowo jest sterylny.

W diagnostyce zatrzymania moczu u osób starszych poza laboratoryjnym badaniem moczu pomocne są tomografia komputerowa (TK), RTG i USG brzucha oraz miednicy mniejszej. Dla dokładnego poznania przyczyny niezbędne może okazać się sięgnięcie po specjalistyczne badania:

• ocena wyglądu cewki moczowej poprzez jej wziernikowanie (uretroskopia),
• endoskopowa ocena wyglądu pęcherza moczowego i cewki moczowej (ureterocystoskopia),
• analiza tempa przepływu moczu (uroflowmetria).

Czy można leczyć zatrzymanie moczu u osób starszych?

Zatrzymanie moczu rodzi zagrożenie nie tylko dla zdrowia i życia. Zarówno ostra, jak i przewlekła postać choroby wymaga pilnej interwencji medycznej. Konieczne jest usunięcie zalegającego moczu, ale też wskazanie przyczyny schorzenia i jej wyeliminowanie, aby zapobiec nawrotom.

Wybór metody leczenia jest zależny od podłoża zaburzenia. Jeśli jest to konsekwencją zakażenia, wówczas dolegliwości ustępują po jego wyleczeniu. W przypadku schorzeń w obrębie cewki może być konieczne jej poszerzenie albo usunięcie kamieni zatykających jej światło. Jeśli natomiast za zatrzymanie moczu odpowiada przerost prostaty u mężczyzn, konieczne jest farmakologiczne leczenie patologii, podobnie jak wprowadzenia zabiegów uroginekologicznych lub sięgnięcia po metody chirurgiczne wymaga wypadanie narządów rodnych u kobiet.

U seniorów po udarze mózgu, u których wystąpi zatrzymanie moczu (29–58% przypadków), zwykle jest konieczne czasowe założenie cewnika. Czasami musi on pozostać na stałe. Lekarze jednak dążą do jego jak najszybszego usunięcia, ponieważ obecność cewnika zwiększa ryzyko wystąpienia zakażeń układu moczowego [6].

Autor: Katarzyna Grzyś-Kurka

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. P. Franczuk, W. Pieniążek i in., Nietypowy obraz zatrzymania moczu u starszego pacjenta: opis przypadku, „Gerontologia Polska” 2006, t. 14, nr 3, s. 149–151.
2. T. Parnowski, A. Borzym i in., Rekomendacje leczenia pobudzenia u chorych z otępieniem dla lekarzy POZ, „Lekarz POZ” 2018, nr 4, s. 239–262.
3. E. Bres-Niewada, B. Dybowski i.in., Przebieg pooperacyjny u mężczyzn z całkowitym zatrzymaniem moczu po zabiegowym leczeniu łagodnego rozrostu stercza, „Urologia Polska” 2006, supl. 1, nr 59, 
4. R. Sharma, R. Thakur, Ostre zatrzymanie moczu występujące w charakterze objawu konwersyjnego, „Psychiatria po Dyplomie” 2010, t. 7, nr 3, s. 76–77.
5. A. Szmigielska, E. Kuźma-Mroczkowska i in., Ostre zatrzymanie moczu – opis przypadków, „Pediatria Polska” 2012, nr 87, s. 419–421.
6. M. Wodzińska, A. Doryńska i in., Zakażenia układu moczowego u pacjentów po udarze mózgu – doniesienie wstępne, „Rehabilitacja Medyczna” 2013, t. 17, nr 1, s. 1–6.

Oceń artykuł