Czy profilaktyka zdrowotna może być ważniejsza niż leczenie?

Profilaktyka zdrowotna służy utrzymaniu zdrowia. To sposób monitorowania jego stanu i diagnozowania patologii w zarodku. Wykryte wcześnie schorzenia dają bardzo optymistyczne rokowanie. Chowanie głowy w piasek w obawie, że „lekarz coś wykryje”, to prosta droga do zasilenia zatrważających statystyk umieralności z powodu chorób cywilizacyjnych. Poznaj najpoważniejsze choroby XXI w. i sposoby, jak je kontrolować z pomocą profilaktyki zdrowotnej.

Czym właściwie jest profilaktyka zdrowotna?

Profilaktyka to działania, których celem jest zapobieganie niekorzystnym zjawiskom, w tym przede wszystkim chorobom. Zgodnie z definicją profilaktyka zdrowotna to wszystkie czynności zmierzające do utrzymania zdrowia i wykrywania chorób w zalążku. 

Wyróżnia się trzy rodzaje profilaktyki zdrowotnej:

• wczesną – skupiającą się na działaniach u podstaw, a więc na rozpoznawaniu społeczno-ekonomicznych i kulturowych uwarunkowań rozwoju chorób (np. zapobieganiu nadmiernemu spożywaniu alkoholu),
• pierwotną – służącą wykrywaniu i kontrolowaniu czynników ryzyka przyczyniających się do rozwoju chorób (np. szczepień ochronnych),
• wtórną – skupiającą się na wykrywaniu i terapii schorzeń, aby zapobiec postępom choroby (np. kontrolowaniu glikemii u chorych na cukrzycę),
• trzeciej fazy – obejmującą działania, których celem jest zahamowanie postępów choroby i jej powikłań (np. rehabilitację po zawale serca).

Czy profilaktyka zdrowotna jest skuteczna?

Paradoksalnie zinstytucjonalizowany system ochrony zdrowia nie jest gwarantem dobrostanu zdrowotnego społeczeństwa. Według Marca Lalonde’a (kanadyjskiego Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej) kluczowa jest tu koncepcja tzw. pól zdrowia. Lalonde przedstawił ją w 1974 r. w raporcie „A New Perspective on the Health of Canadians”. Wynika z niego, że największy wpływ na zdrowie społeczeństwa ma styl życia, w nieco mniejszym stopniu – środowisko fizyczne i czynniki genetyczne. Zinstytucjonalizowana opieka zdrowotna cechuje się natomiast nieznaczną siłą oddziaływania.

Działania opieki zdrowotnej (leczenie), które są niezwykle kosztochłonne, są jednocześnie mało skuteczne. Według raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK) opieka zdrowotna pochłania aż 90% budżetu na ochronę zdrowia, podczas gdy przekłada się to na redukcję umieralności o zaledwie 10%! Jednocześnie w tym samym raporcie pojawia się informacja, że nakłady na działalność profilaktyczną wynoszą około 1,5%, podczas gdy powodują ograniczenie śmiertelności o aż 43%.

To jasno pokazuje, jak ważna jest profilaktyka zdrowotna w zapobieganiu chorobom i poprawianiu dobrostanu ludzi. Przestaje wobec tego dziwić, że coraz częściej ogłaszane są akcje profilaktyczne. To one, co widać na zaprezentowanych danych, w największym stopniu przyczyniają się do poprawy zdrowia społeczeństwa.

Czy profilaktyka zdrowotna w krajach Europy jest skuteczna?

Z raportu OECD „Health at Glance: Europe 2022” wynika, że schorzenia niezakaźne nadal stanowią 80% wszystkich chorób. I choć w ostatnich latach to COVID-19 skupił uwagę świata, to nie on powoduje największą śmiertelność. Są to choroby układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, cukrzyca, a także zaburzenia neurologiczne i psychiczne.

Z szacunków przytoczonych w raporcie OECD wynika, że w samym tylko 2019 r. można było uniknąć około 1 mln przedwczesnych zgonów, gdyby działania profilaktyczne były lepiej przemyślane i tym samym skuteczniejsze.

Do głównych powodów przedwczesnych zgonów (60%), którym można zapobiegać, należą:

• choroba niedokrwienna serca,
• rak jelita grubego,
• rak piersi,
• udar mózgu.

Jak rzecz się ma w Polsce? Wskaźnik przedwczesnych zgonów na 100 tys. mieszkańców wynosi 219. Tymczasem średnia dla Unii Europejskiej wynosi 176. Gorzej jest tylko w Bułgarii, Estonii, Chorwacji, Rumunii, Słowacji, Litwie, Łotwie i Węgrzech. Grupa tych państw, do których należy Polska, mocno zaniża statystyki europejskie. We wszystkich pozostałych krajach (poza Czechami) wskaźnik przedwczesnych zgonów jest niższy niż średnia Unii Europejskiej.

Profilaktyka chorób układu krążenia

Jak wynika z danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), każdego roku z powodu schorzeń układu krążenia umiera na świecie 17,5 mln osób. Polska nie jest tu wyjątkiem. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny (GUS), każdego roku jest to powód śmierci 175 tys. osób. Czynników, które przyczyniają się do zasilenia tych niechlubnych statystyk, jest wiele. Jednak dwoma najistotniejszymi są wysokie ciśnienie tętnicze oraz wysoki cholesterol. 

Długotrwale utrzymujące się ciśnienie powyżej 140/90 mmHg podwyższa ryzyko rozwoju śmiertelnych w skutkach schorzeń kardiologicznych aż o 200%. Problem dotyczy około 32% społeczeństwa. Podwyższony cholesterol jest jeszcze częstszą nieprawidłowością – diagnozowany jest u 60% społeczeństwa. O patologii mówimy, gdy cholesterol frakcji LDL wynosi co najmniej 3,0 mmol/l (115 mg/dl), a cholesterol całkowity – 5,0 mmol/l (190 mg/dl) [1].

Profilaktyka zdrowotna w obszarze chorób układu krążenia obejmuje m.in.:

• regularne pomiary ciśnienia tętniczego krwi,
• badania krwi: lipidogram, elektrolity (sód, potas, magnez), glukozę, d-diemery, hs troponinę I, homocysteinę,
• kontrolę masy ciała,
• stosowanie prawidłowo zbilansowanej diety.
• aktywność fizyczną.

Profilaktyka raka jelita grubego

Problem raka jelita grubego urósł w Polsce do rangi niemal epidemii. Każdego roku umiera z tego powodu około 12 tys. osób. Tylko w 10% przypadków za rozwój choroby odpowiadają uwarunkowania genetyczne. W ogromnej większości powodem są czynniki środowiskowe, w tym przede wszystkim dieta i styl życia.

Profilaktyka zdrowotna dotycząca raka jelita grubego obejmuje m.in.:

• stosowanie prawidłowo zbilansowanej diety (ograniczenie kaloryczności posiłków, spożycia czerwonego mięsa i produktów z tłuszczami nasyconymi),
• aktywność fizyczną,
• kontrolę masy ciała,
• ograniczenie spożycia alkoholu i palenia tytoniu,
• kontrolną kolonoskopię,
• badanie kału na obecność krwi utajonej.

Profilaktyka raka piersi

Rak piersi jest wciąż najczęściej występującym nowotworem u kobiet – stanowi aż około 30% przypadków tej grupy chorób w Europie. W Polsce dotyczy 1/4 przypadków nowotworów.  Umieralność jest wyższa w krajach słabiej rozwiniętych, gdzie profilaktyka (mająca kluczowe znaczenie dla pomyślności leczenia) jest ograniczona. Podczas gdy w krajach rozwiniętych umiera 50,1% chorych, w słabiej rozwiniętych już 58,7%.

Choć zachorowalność jest w Polsce niższa niż w innych krajach Europy, to śmiertelność pozostaje na zbliżonym poziomie. To świadczy o nieskuteczności działań profilaktycznych. Rak piersi wykryty we wczesnym stadium jest w większości przypadków wyleczalny. Tylko bardzo zaawansowane zmiany dają mało optymistyczne rokowanie.

Nie do końca znane są przyczyny rozwoju tej patologii. Widać jednak związek ze zmianami prokreacyjnymi, otyłością, znikomą aktywnością fizyczną. Nie można jednak powiedzieć, że wyeliminowanie tych czynników sprawi, że kobiety przestaną chorować i umierać z powodu raka piersi.

Dla ograniczenia poważnych następstw patologii najważniejsza jest profilaktyka zdrowotna, która obejmuje:

• regularne (comiesięczne) samobadanie piersi w fazie folikularnej cyklu,
• coroczne badanie piersi (USG lub mammografię),
• badanie krwi pod kątem mutacji w genach BRCA1, BRCA2, PALB2 w przypadku obciążenia genetycznego chorobą.

Profilaktyka raka szyjki macicy

Rak szyjki macicy jest trzecim co do częstotliwości występowania na świecie nowotworem złośliwym, z którym zmagają się kobiety. Polska nie wyróżnia się w tym względzie na tle innych krajów. Każdego roku rak szyjki macicy stanowi około 4% wszystkich diagnoz onkologicznych.

Główną przyczyną rozwoju raka szyjki macicy jest przetrwałe zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Im więcej w społeczeństwie jest osób zakażonych HPV, tym większy okazuje się odsetek kobiet, które zmagają się z rakiem szyjki macicy.

Prawdopodobieństwo zachorowania wzrasta u kobiet nałogowo palących papierosy, stosujących doustną antykoncepcję, mających wielu partnerów seksualnych, po wielu porodach, a także zmagających się z niektórymi schorzeniami o podłożu autoimmunologicznym.

Profilaktyka zdrowotna zapobiegająca rozwojowi raka szyjki macicy obejmuje m.in.:

• szczepienie ochronne przeciw HPV (zmniejsza ryzyko zachorowania zarówno na raka płaskonabłonkowego, jak i gruczołowego),
• regularne (coroczne) badanie cytologiczne (najbardziej miarodajna jest cytologia płynna).

Bibliografia

1. J. Didkowska, U. Wojciechowska, Nowotwory piersi w Polsce i Europie – populacyjny punkt widzenia, „Nowotwory Journal of Oncology” 2013, vol. 63, nr 2, s. 111–118.
2. R. Jach, Jacek J. Sznurkowski i in., Zalecenia Polskiego Towarzystwa Ginekologii Onkologicznej dotyczące diagnostyki i leczenia raka szyjki macicy, „Current Gynecologic Oncology” 2017, nr 15 (1), s. 24–33.
3. Profilaktyka zdrowotna w systemie ochrony zdrowia. Informacja o wynikach kontroli, Narodowa Izba Kontroli, Warszawa 2017, https://www.nik.gov.pl/plik/id,13788,vp,16224.pdf, dostęp: 20.12.2023 r.
4. Health at a Glance: Europe 2022, https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/507433b0-en.pdf?expires=1703081587&id=id&accname=guest&checksum=177E7733043BC3E0A6B4152D18984B4A, dostęp: 20.12.2023 r.

---