Czy antybiogram ma zastosowanie w rutynowej diagnostyce infekcji bakteryjnych?

Zwykle znajomość najczęstszych infekcji bakteryjnych w populacji wystarczy, aby lekarz umiejętnie dobrał antybiotyk, gdy ten okaże się niezbędny do leczenia. Niekiedy jednak przyjmowanie leku nie przynosi oczekiwanego rezultatu. Infekcje nawracają albo ich przebieg jest ciężki. W takim wypadku wskazane jest wykonanie antybiogramu, który pozwala ocenić wrażliwość szczepu bakterii na podawany lek lub kombinację leków. Wyjaśniamy, jak wykonywane jest to badanie i jak interpretuje się jego wynik.

W jakim celu wykonuje się antybiogram?

Antybiogram pozwala ocenić wrażliwość bakterii na antybiotyk. Dzięki temu leczenie infekcji spowodowanej przez te patogeny może być skuteczne. Jest to szczególnie istotne, jeśli weźmie się pod uwagę wzrastającą oporność niektórych ich szczepów. Ma też znaczenie przy leczeniu zakażeń o poważnym przebiegu (może zadecydować o skuteczności terapii) albo gdy odpowiadają za nie patogeny mało wrażliwe [1]. 

Jest to też badanie korzystne w przypadku osób zmagających się z nawracającymi infekcjami bakteryjnymi, u których dotychczas przepisywane leki nie przynosiły oczekiwanego rezultatu. Dzięki tej dodatkowej diagnostyce lekarz może zalecić do stosowania inny niż standardowy lek, aby zwalczyć zakażenie.

Antybiogramy nie są wykonywane przy każdym zakażeniu jako element rutynowej diagnostyki. Wiedza lekarza na temat częstości występowania poszczególnych zakażeń w populacji danego regionu jest przeważnie wystarczająca, aby zaplanować leczenie bez wykonywania antybiogramu [1].

Gdzie zrobić antybiogram?

W celu oceny wrażliwości szczepu bakterii na określone leki można wykonać antybiogram w laboratorium. Taką diagnostykę możesz przeprowadzić prywatnie i wówczas nie potrzebujesz skierowania. Jeśli jednak lekarz w ramach wizyty refundowanej wystawi Ci skierowanie do laboratorium w celu wykonania antybiogramu, wówczas badanie odbędzie się na NFZ.

Jak pobiera się materiał do antybiogramu?

Podstawą wykonania antybiogramu jest materiał zawierający szczepy bakteryjne – materiał mikrobiologiczny. Mogą być to:

• wymaz z gardła lub nosa,
• wymaz z cewki moczowej,
• wymaz z pochwy lub odbytu,
• próbka kału,
• próbka moczu,
• próbka krwi,
• płyny (np. mózgowo-rdzeniowy, stawowy).

Warto przy tym pamiętać, aby przed wykonaniem antybiogramu nie stosować antybiotyków, (mogą one zafałszować wynik), chyba że lekarz zaleci inaczej. Dotyczy to także preparatów stosowanych miejscowo, gdy materiał mikrobiologiczny ma zostać pobrany np. z rany.

Jak wykonywany jest antybiogram?

Antybiogramy mogą być wykonywane kilkoma metodami. Są to [1]:

• metoda rozcieńczeń na podłożu płynnym,
• metoda rozcieńczeń na podłożu stałym,
• metoda dyfuzji z krążka w agarze,
• metody automatyczne.

Metoda rozcieńczeń na podłożu stałym lub płynnym

W tej metodzie w probówkach umieszcza się kultury bakterii w stężeniu 106 drobnoustrojów na mililitr. Dla właściwego odczytu wyniku wykorzystywana jest też próbka kontrolna bez antybiotyku wewnątrz. Jest to metoda, która zajmuje dużo czasu, dlatego obecnie wypiera ją metoda dyfuzji z krążka w agarze.

Metoda dyfuzji z krążka w agarze

Jest to metoda prostsza od antybiogramu na podłożu płynnym lub stałym. Przez to też jest obecnie częściej stosowana. W tej metodzie na stałe, nieselektywne podłoże mikrobiologiczne Muellera-Hinton (wykonane jest ono m.in. z wyciągu wołowego, hydrolizatu kazeiny i skrobi [2]) nanoszona jest bakteryjna zawiesina w stężeniu 106 drobnoustrojów na mililitr, nałożona na krążki bibuły. Antybiotyk ulega dyfuzji i jego stężenie zwiększa się wraz ze wzrostem odległości od centrum krążka bibuły, gdzie została zaaplikowana zawiesina bakteryjna [1].

Okres inkubacji, czyli wylęgania się bakterii, trwa 18–24 godziny i jest przeprowadzany w temperaturze 37 st. Celsjusza. W tym czasie powstają tzw. strefy zahamowania wzrostu bakterii. Mają postać krążków. Ich średnica zmienia się w zależności od skuteczności zastosowanego antybiotyku. Im jest większa, tym wyższą wrażliwość wykazują patogeny [1]. 

Metody automatyczne

W metodach automatycznych na płytki z antybiotykiem nakładana jest próbka bakteryjna. Rozrost kolonii może zostać oceniony już po kilku godzinach. Za opracowanie odpowiada system komputerowy. Metoda ta dostarcza wiarygodnych informacji. Istotne jest jednak, aby stale weryfikować płytki wykorzystywane w diagnostyce, ponieważ drobnoustroje rozwijają oporność na leki [1].

Jak odczytać antybiogram?

Stosowane obecnie metody wykonywania antybiogramu pozwalają ująć szczepy bakteryjne w trzy kategorie pod względem ich wrażliwości czy oporności na zastosowany antybiotyki. Są to następujące oznaczenia antybiogramu [1]:

• S – wrażliwy (leczenie zakażenia spowodowanego przez te szczepy jest możliwe dzięki podawaniu działających ogólnoustrojowo standardowych dawek antybiotyków),
• I – wrażliwy, zwiększona ekspozycja (leczenie zakażenia spowodowanego przez te szczepy jest możliwe dzięki podawaniu zwiększonych dawek antybiotyków o działaniu ogólnoustrojowym albo podawaniu bardzo wysokich stężeń in situ),
• R – oporny (leczenie zakażenia spowodowanego przez te szczepy nie przynosi rezultatu, bez względu na wybraną metodę terapeutyczną i stężenie podawanego leku).

Umiejętne zinterpretowanie antybiogramu umożliwia zaplanowanie postępowania terapeutycznego. Warto przy tym mieć na uwadze, że granice między poszczególnymi kategoriami wrażliwości-oporności na lek nie są niezmienne i obligatoryjne. Dobrym tego przykładem jest oporność naturalna (własna) bakterii. Teoretycznie w przypadku takich szczepów zastosowanie leku, na który są oporne, jest nieuzasadnione. Jednak może się zdarzyć, że takie oznaczenie jest wynikiem błędu identyfikacyjnego lub omyłki przy oznaczaniu wrażliwości [3].

Dlaczego antybiogram to nie wszystko dla zaplanowania leczenia?

Odczyt i interpretacja antybiogramu dla właściwego zaplanowania leczenia nie są łatwe. Dlatego obecnie w laboratoriach oceniany jest fenotyp oporności, a markerami są poszczególne antybiotyki lub ich grupy. Wsparciem w ocenie lekooporności są natomiast systemy komputerowe, które dostarczają cennych wyników i komentarzy, a posiłkowo także badania enzymów powodujących zanik aktywności antybiotyku.

Antybiogram jest bazą do zaplanowania skutecznego zwalczania infekcji bakteryjnej. Jednak jego wykonanie nie będzie miało większej wartości, jeśli lekarz zaplanuje na jego podstawie nieodpowiednią dawkę leku (za małą) lub zaleci jego stosowanie z niewłaściwą regularnością (zbyt rzadko). Musi również uwzględnić inne stosowane przez pacjenta leki, które mogą obniżać skuteczność antybiotyku.

Bibliografia

1. https://www.wydawnictwopzwl.pl/download/215860120.pdf, dostęp: 23.05.2024 r.
2. A. Mikołajczyk, E. Stefaniuk i in., Właściwości i zastosowanie podłoży bakteriologicznych, „Postępy Mikrobiologii” 2016, t. 55, nr 3, s. 320–329.
3. R. Leclercq, R. Cantón i in., Eksperckie zasady interpretacji wyników oznaczania lekowrażliwości drobnoustrojów – zalecenia EUCAST Wersja 2.0, tłum. W. Hryniewicz, „Clinical Microbiology and Infection” 2013, nr 19, s. 141–160.
4. A. Żukowska, W. Hryniewicz, Rekomendacje diagnostyki, terapii i profilaktyki antybiotykowej zakażeń w szpitalu – 2020 Materiał przeznaczony dla komitetów terapeutycznych i zespołów ds. antybiotykoterapii, https://antybiotyki.edu.pl/wp-content/uploads/2021/03/rekomendacje-diagnostyki-terapii_2021.03.02.pdf, dostęp: 23.05.2024 r.