Czym są i jak się bada przeciwciała ANCA?

Przeciwciała ANCA, czyli przeciwciała przeciwko cytoplazmie neutrofilów, są niezwykle istotnymi markerami serologicznymi w diagnostyce układowych zapaleń naczyń. Występują one w surowicy krwi pacjentów cierpiących na choroby autoimmunologiczne, takie jak ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń, mikroskopowe zapalenie naczyń czy eozynofilowa ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń. Obecność tych autoprzeciwciał, a także określenie ich swoistości antygenowej, ma kluczowe znaczenie w procesie diagnostycznym i w różnicowaniu tych schorzeń. 

Czym są przeciwciała ANCA?

Przeciwciała ANCA to autoprzeciwciała, które reagują z antygenami (substancjami, które wywołują reakcję immunologiczną) znajdującymi się w ziarnistościach cytoplazmatycznych (cytoplazma to półpłynna, galaretowata masa o jednolitej strukturze, w której umieszczone są organelle komórkowe) granulocytów obojętnochłonnych, czyli neutrofilów. Neutrofile są najliczniejszym typem białych krwinek biorących udział w nieswoistej odpowiedzi immunologicznej organizmu. Obecność przeciwciał ANCA świadczy o trwającym w organizmie stanie zapalnym lub o chorobie autoimmunologicznej.

Jakie są przeciwciała ANCA?

Podstawowy podział przeciwciał ANCA opiera się na typie fluorescencji, jaki uwidacznia się w badaniu metodą immunofluorescencji pośredniej (IIFT). Wyróżniamy dwa główne typy ANCA:

1. c-ANCA (cytoplazmatyczny) – charakteryzuje się gruboziarnistym, równomiernym świeceniem całej cytoplazmy neutrofila. Najważniejszym antygenem docelowym dla tych przeciwciał jest proteinaza serynowa o nazwie „proteinaza 3” (PR3). W wyniku obecności tych autoprzeciwciał dochodzi do aktywacji i degranulacji neutrofili, co może prowadzić do uszkodzenia naczyń krwionośnych.
2. p-ANCA (okołojądrowy) – różni się od c-ANCA pod względem specyfiki antygenowej oraz wzoru barwienia immunofluorescencyjnego, wykazuje intensywne świecenie wokół jądra komórkowego neutrofila. Głównym antygenem rozpoznawanym przez te przeciwciała jest mieloperoksydaza (MPO). Mogą być jednak skierowane także przeciwko innym antygenom, takim jak elastaza, lizozym, katepsyna G czy laktoferyna.

Poza tymi dwoma podstawowymi typami wyróżnia się również a-ANCA (atypowe), które charakteryzują się nieregularnym, niejednolitym wzorem fluorescencji cytoplazmatycznej.

Rola przeciwciał ANCA w patogenezie zapaleń naczyń

Przeciwciała ANCA odgrywają kluczową rolę w rozwoju układowych zapaleń naczyń. Wiążąc się z antygenami obecnymi w ziarnistościach neutrofilów, takimi jak PR3 i MPO, prowadzą do ich aktywacji. W efekcie dochodzi do uwalniania enzymów proteolitycznych, cytokin i innych mediatorów stanu zapalnego, co skutkuje uszkodzeniem śródbłonka naczyń krwionośnych. Ponadto przeciwciała ANCA zaburzają prawidłowy proces cofania się stanu zapalnego oraz zakłócają proces fagocytozy, który odpowiada m.in. za usuwanie uszkodzonych komórek. W konsekwencji dochodzi do nasilenia i przedłużenia reakcji zapalnej w obrębie ścian naczyń.

Diagnostyka przeciwciał ANCA

Diagnostyka przeciwciał ANCA powinna być dwuetapowa:

1. Badanie przesiewowe – wykonywane metodą immunofluorescencji pośredniej (IIFT) z użyciem granulocytów utrwalonych etanolem. Pozwala ono na różnicowanie podstawowych typów ANCA: c-ANCA i p-ANCA.
2. Test monospecyficzny – służy do potwierdzenia wyniku badania przesiewowego oraz identyfikacji konkretnego antygenu rozpoznawanego przez wykryte przeciwciała (PR3, MPO i inne). Najczęściej wykorzystywana jest w tym celu metoda ELISA.

W niektórych przypadkach, gdy wynik badania IIFT jest negatywny, a nadal istnieje silne podejrzenie choroby, uzasadnione może być wykonanie testu monospecyficznego w celu wykrycia przeciwciał anty-PR3, anty-MPO i skierowanych przeciwko innym antygenom.

• Dowiedz się więcej o P/c. p. antygenom cytoplazmy neutrofilów ANCA (pANCA i cANCA) met. IIF.

Interpretacja wyników badań ANCA

Interpretacja wyników badań na obecność przeciwciał ANCA powinna zawsze uwzględniać obraz kliniczny pacjenta oraz wyniki innych badań laboratoryjnych. Oznaczanie przeciwciał ANCA znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce i monitorowaniu przebiegu układowych zapaleń naczyń.

Obecność c-ANCA, zwłaszcza z towarzyszącym wysokim mianem przeciwciał anty-PR3, silnie sugeruje rozpoznanie ziarniniakowatości z zapaleniem naczyń. Występuje u 80–95% pacjentów z tą chorobą. Choroba ta może wpływać na różne narządy i układy w organizmie, ale najczęściej dotyczy dróg oddechowych (nosa, zatok, płuc) oraz nerek. Objawy obejmują przewlekły nieżyt nosa, krwawienie z nosa, zapalenie zatok, kaszel, duszność i krwioplucie. Choroba może prowadzić do kłębuszkowego zapalenia nerek, które objawia się krwiomoczem i białkomoczem, a w zaawansowanych przypadkach niewydolnością nerek. Może również wpływać na skórę, oczy, stawy, układ nerwowy i serce.

Z kolei p-ANCA, najczęściej z reaktywnością anty-MPO, charakterystyczne są dla mikroskopowego zapalenia naczyń (stwierdza się je u 70% chorych). Choroba może wpływać na różne narządy, w tym na płuca, nerki, skórę i układ nerwowy. Kłębuszkowe zapalenie nerek jest częstym objawem prowadzącym do krwiomoczu, białkomoczu i niewydolności nerek. Objawy mogą obejmować kaszel, duszność, krwioplucie i nacieki płucne widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Inne symptomy to: plamica, czyli czerwone lub fioletowe plamy na skórze, wybroczyny i owrzodzenia, neuropatia obwodowa, objawiająca się bólem, osłabieniem lub drętwieniem kończyn, gorączka, utrata masy ciała, bóle stawów i mięśni.

Należy pamiętać, że przeciwciała ANCA mogą występować również w przebiegu innych chorób autoimmunologicznych, takich jak: toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów, choroby wątroby o podłożu autoimmunologicznym czy nieswoiste choroby zapalne jelit. Dlatego interpretacja wyników powinna być dokonywana z dużą ostrożnością i w kontekście całości obrazu klinicznego.

Znaczenie przeciwciał ANCA w monitorowaniu przebiegu choroby

Oprócz roli diagnostycznej przeciwciała ANCA mogą również służyć do monitorowania aktywności i przebiegu układowych zapaleń naczyń. Wykazano, że zmiany miana przeciwciał anty-PR3 i anty-MPO korelują z nasileniem objawów klinicznych i aktywnością choroby.

Wzrost miana przeciwciał ANCA, zwłaszcza podklasy IgG3, może sygnalizować nawrót lub zaostrzenie choroby. Z kolei obniżenie poziomu tych autoprzeciwciał po leczeniu immunosupresyjnym świadczy o dobrej odpowiedzi terapeutycznej.

Warto pamiętać, że ocena kliniczna pacjenta pozostaje najważniejszym czynnikiem w monitorowaniu aktywności choroby. Zmiany w mianie przeciwciał ANCA powinny być zawsze interpretowane łącznie z obrazem klinicznym i innymi badaniami laboratoryjnymi.

Nowe rozwiązania w diagnostyce przeciwciał ANCA

W celu usprawnienia diagnostyki przeciwciał ANCA opracowano nowatorskie testy, które łączą zalety immunofluorescencji pośredniej (IIFT) i metod monospecyficznych. Przykładem jest test oparty na kombinacji sześciu różnych substratów, w tym:

• granulocytów utrwalonych etanolem,
• granulocytów utrwalonych formaliną,
• komórek HEp-2 wraz z granulocytami utrwalonymi etanolem,
• oczyszczonych antygenów PR3, MPO oraz GBM.

Dzięki zastosowaniu specjalnej techniki w trakcie oceny preparatu ewentualna fluorescencja świadczy o reakcji przeciwciała z konkretnym antygenem. Pozwala to na przeprowadzenie pełnej diagnostyki w kierunku przeciwciał ANCA podczas jednej inkubacji, oszczędzając czas i zasoby laboratorium. Nowe rozwiązania laboratoryjne usprawniają i optymalizują diagnostykę przeciwciał ANCA, co przekłada się na poprawę efektywności procesu diagnostycznego.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. A. Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
2. P. Wiland, M. Brzosko, M. Kusztal i wsp., Zapalenia naczyń w praktyce klinicznej – interdyscyplinarnie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2022.
3. B. Pawłowska, Przeciwciała ANCA – diagnostyka i interpretacja wyników, „Laboratorium” 2020, nr 1.
4. E. Csernok, F. Moosig, c-ANCA and p-ANCA: Their Role in Small- and Medium-Vessel Vasculitides, „Autoimmunity” 2010, t. 43, nr 7.
5. J.C. Jennette, R.J. Falk, Pathogenesis of antineutrophil cytoplasmic autoantibody-mediated disease, „Nature Reviews Rheumatology” 2014, t. 10, nr 8.

Oceń artykuł