Spis treści:
Dieta bez laktozy stanowi ważny element leczenia alergii i nietolerancji laktozy, która należy do najczęściej występujących nietolerancji pokarmowych – szacuje się, że w Polsce dotyczy ona 1,5% niemowląt i dzieci oraz 20–37% osób dorosłych. Dieta bezlaktozowa polega na ograniczeniu spożywania mleka i części produktów powstałych na jego bazie.
Dieta bez laktozy – kiedy jest potrzebna?
Laktoza to dwucukier obecny w mleku (również kobiecym) i produktach mlecznych. Żeby go strawić, konieczny jest enzym o nazwie laktaza, który wytwarzany jest w nabłonku jelita cienkiego. Jego zadaniem jest rozłożenie laktozy do glukozy i galaktozy, czyli cukrów prostych. Dopiero wówczas laktoza może zostać wchłonięta i wykorzystana przez organizm. Największą aktywność laktazy obserwuje się w okresie dziecięcym. Wraz z biegiem lat dochodzi do jej naturalnego spadku, lecz do takiego stopnia, aby możliwe było trawienie laktozy. Jednak u części osób obserwuje się zaburzenia tego procesu.
Nietolerancja laktozy powoduje dolegliwości ze strony układu pokarmowego (m.in. biegunkę, wymioty, nudności, ból brzucha, wzdęcia, „przelewanie” w jamie brzusznej, oddawanie nadmiernej ilości gazów i kolki u niemowląt) po spożyciu tego składnika. Spowodowana jest niedostateczną ilością lub brakiem laktazy, co może mieć charakter:
- wrodzony (alaktazja) – występuje rzadko, od urodzenia nie wytwarza się laktazy,
- pierwotny (hipolaktazja) – dotyczy osób dorosłych, ujawnia się na etapie dojrzewania lub wczesnej dorosłości,
- wtórny (nabyty) – na skutek uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego spowodowanego np. stosowaniem antybiotyków, celiakią, chorobą Whipple’a, alergią przewodu pokarmowego lub chorobą Crohna.
Nietolerancję laktozy rozpoznaje się na podstawie wywiadu lekarskiego, obserwacji objawów po spożyciu produktów mlecznych, wodorowego testu oddechowego, badań genetycznych (polimorfizmów genu LCT – laktazy) lub badania aktywności laktazy w bioptacie jelita cienkiego. W przypadku występowania nietolerancji laktozy lub alergii na ten cukier mleczny konieczne jest wprowadzenie specjalnego sposobu odżywiania. Stosowana jest tzw. dieta bezlaktozowa.
Czy dieta bez laktozy wymaga całkowitego wykluczenia nabiału?
Podstawą diety bez laktozy jest eliminacja z jadłospisu produktów spożywczych odpowiedzialnych za występowanie przykrych dolegliwości. Okres jej trwania zależy od intensywności objawów. Niekiedy w bezlaktozowej diecie wystarczy ograniczyć tylko spożywanie mleka. Niektóre osoby z nietolerancją laktozy tolerują fermentowane przetwory mleczne typu jogurty, maślanki i kefiry. Zawierają one nieco mniej laktozy niż samo mleko, ponieważ rozkładają ją zawarte w tych produktach bakterie fermentacji mlekowej. Podobnie jest w przypadku serów twardych, takich jak gouda, edamski czy górski. Ich wytwarzanie wiąże się z ograniczeniem ilości laktozy i są zazwyczaj dobrze tolerowane przez osoby chore.
O czym powinny pamiętać osoby na diecie bez laktozy?
Osoby znajdujące się na diecie bez laktozy powinny zwrócić uwagę na właściwą podaż białka i wapnia, które pochodzą głównie z mleka i jego przetworów. W jadłospisie powinny się znaleźć wtedy alternatywne źródła tych składników, takie jak ryby, orzechy, warzywa strączkowe, produkty sojowe, drób, jaja i tofu. Czasami niedobory trzeba uzupełniać suplementami diety, co należy skonsultować z lekarzem. Chorzy powinni sprawdzać skład przyjmowanych leków, bo w części z nich obecna jest laktoza, np. w osłonkach kapsułek. Przy diecie z nietolerancją laktozy dodatkowo pamiętać trzeba o czytaniu etykiet ze składem produktów spożywczych oraz pytać, z czego zrobione są dania spożywane poza domem – mleko i produkty mleczne mogą być obecne w wielu produktach. Coraz częściej można spotkać w sprzedaży żywność bez laktozy ze specjalnym oznaczeniem.
Dieta bez laktozy – produkty zalecane i przeciwwskazane
W tabeli zaprezentowano zestawienie przykładowych produktów zalecanych i przeciwwskazanych w diecie bez laktozy.
| Kategoria produktu | Produkty wskazane | Produkty niewskazane |
| Produkty zbożowe | mąki, pieczywo, makaron bez dodatku mleka, kasze, płatki owsiane, ryż | pieczywo cukiernicze (np. rogaliki, gofry, drożdżówki, bułki maślane) |
| Mleko i produkty mleczne | część osób toleruje fermentowany nabiał i sery żółte | mleko we wszystkich formach (świeże, sterylizowane, pasteryzowane, UHT, smakowe, w proszku, skondensowane, acidofilne, ukwaszone), serki homogenizowane, twarogowe, typu fromage, śmietana, serwatka |
| Mięso, ryby i ich przetwory | świeże mięso (oprócz wołowiny – u osób z alergią na laktozę istnieje ryzyko alergii krzyżowej), ryby, owoce morza | mięsa smażone na maśle, w sosach ze śmietany / jogurtu, śledź w śmietanie, gotowe potrawy z ryb morskich, które moczy się w mleku |
| Tłuszcze | oleje roślinne, np. lniany, rzepakowy, oliwa z oliwek | masło, produkty tłuszczowe typu mieszanki masła z margaryną czy margaryny z jogurtem |
| Jaja | jajo na miękko, jajecznica na oleju | jajecznica z dodatkiem mleka czy na śmietanie |
| Owoce | wszystkie świeże i mrożone owoce, soki owocowe, owoce w puszkach bez dodatku mleka i produktów mlecznych | owoce z dodatkiem śmietany lub jogurtu |
| Warzywa i ich przetwory | wszystkie świeże, mrożone i konserwowane warzywa | surówki i sałatki z dodatkiem nabiału |
| Słodycze i desery | ciasta bez dodatku produktów niedozwolonych, miód, landrynki | lody, torty i desery lodowe, budynie, czekolada mleczna i produkty z jej dodatkiem, ciasta z kremami na bazie masła, śmietany czy mleka, cukierki mleczne |
| Zupy, sosy | zupy ze świeżych i mrożonych warzyw i z dozwolonych produktów | zupy i sosy zabielane mlekiem, śmietaną, jogurtem, np. sos holenderski, tatarski |
| Inne potrawy | potrawy niezawierające mleka i jego przetworów | np. pierogi z serem, naleśniki, krokiety, ryż na mleku |
| Napoje | herbata, kawa bez mleka / śmietanki, kompoty, napary z ziół, soki, wody mineralne | napoje kakaowe w proszku, cappuccino, koktajle mleczne, preparaty z białkami serwatkowymi |
Dieta bezlaktozowa u niemowląt
Nietolerancja laktozy u niemowląt to spory problem – najlepszym pokarmem dla nich jest mleko mamy, którego nie mogą spożywać. Kobiece mleko, tak jak każde inne, posiada laktozę. Dieta mamy w żaden sposób nie pomoże w łagodzeniu dolegliwości u niemowlęcia – nieprawidłowa reakcja na laktozę jest od tego całkowicie niezależna. Konieczne staje się zrezygnowanie z karmienia naturalnego i mlekiem zwierzęcym. Dieta dziecka opiera się na specjalnych preparatach zastępczych – mieszankach mlecznych niezwierających laktozy.
Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska
Bibliografia
- H. Ciborowska, A. Rudnicka, Dietetyka, Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, Warszawa 2014.
- A. Kamp, Nietolerancja laktozy. Smaczne gotowanie bez cukru mlecznego, Esteri, Wrocław 2017.
- G. Konińska, A. Marczewska, P. Sabak-Huzior i wsp., CELIAKIA i dieta bezglutenowa. Praktyczny poradnik, Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej, Warszawa 2019.
- M. Michalczuk, A. J. Sybilski, Nietolerancje pokarmowe, „Pediatria i Medycyna Rodzinna” 2010, t. 6, nr 3, s. 189–193.
- P. Zatwarnicki, Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne” 2014, t. 4, nr 3, s. 273–276.
