Spis treści:
Trzustka to niezwykle ważny narząd w ludzkim organizmie, odpowiada nie tylko za produkcję insuliny i glukagonu, ale także za wytwarzanie enzymów niezbędnych do prawidłowego procesu trawienia pokarmów. Odgrywają one kluczową rolę w rozkładzie i wchłanianiu składników odżywczych, takich jak białka, tłuszcze i węglowodany. Jednak ich właściwe funkcjonowanie może być zaburzone w wyniku różnych schorzeń, co prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Przeczytaj więcej na temat enzymów trzustkowych i ich badania.
Rola trzustki w trawieniu
Trzustka to niewielki, lecz niezwykle ważny narząd, położony w górnej części jamy brzusznej, ważący zaledwie 70–100 gramów i mierzący około 10–12 cm długości. Składa się z głowy, trzonu i ogona, a jej główną funkcją jest produkcja soków trawiennych. W ciągu doby trzustka jest w stanie wytworzyć aż 1–4 litry tego specjalnego płynu, który następnie trafia do dwunastnicy, gdzie odgrywa kluczową rolę w procesie trawienia.
Sok trzustkowy zawiera szereg ważnych elementów, niezbędnych do prawidłowego przebiegu procesów trawiennych. Znajdują się w nim:
- enzymy trawienne – proteolityczne (rozkładające białka), lipolityczne (rozkładające tłuszcze) oraz glikolityczne (rozkładające węglowodany),
- woda,
- jony wodorowęglanowe – odpowiadają za neutralizację kwaśnej treści żołądkowej.
Dzięki obecności tych składników sok trzustkowy nie tylko wspomaga trawienie, ale także chroni delikatną błonę śluzową dalszych odcinków przewodu pokarmowego przed szkodliwym działaniem kwaśnej treści żołądkowej.
Enzymy trzustkowe i ich funkcje
Enzymy trzustkowe to grupa specjalistycznych katalizatorów, które odpowiadają za rozkład głównych składników pokarmowych. Każda z grup enzymów charakteryzuje się nieco innym mechanizmem działania.
Enzymy proteolityczne
Do najważniejszych enzymów proteolitycznych produkowanych przez trzustkę należą:
- trypsyna – odpowiedzialna za rozkład białek do oligopeptydów,
- chymotrypsyna – również uczestniczy w trawieniu białek,
- elastaza – katalizuje rozpad wiązań peptydowych w białkach,
- karboksypeptydazy – rozkładają oligopeptydy do pojedynczych aminokwasów.
Enzymy te wytwarzane są w postaci nieaktywnej (proenzymów), a dopiero w jelicie cienkim ulegają aktywacji, dzięki czemu chronią trzustkę przed samostrawieniem.
Enzymy lipolityczne
Główne enzymy lipolityczne produkowane przez trzustkę to:
- lipaza trzustkowa – katalizuje rozkład trójglicerydów na kwasy tłuszczowe i glicerol,
- fosfolipaza – uczestniczy w trawieniu fosfolipidów,
- esteraza – rozkłada wiązania estrowe tłuszczów.
Lipaza trzustkowa wymaga współpracy z solami żółciowymi, które emulgują tłuszcze, ułatwiając tym samym ich trawienie.
Enzymy glikolityczne
Najważniejszym enzymem glikolitycznym wytwarzanym przez trzustkę jest amylaza trzustkowa, która rozkłada złożone cukry, takie jak skrobia, na cukry proste. Amylaza jest produkowana w stanie aktywnym i trafia bezpośrednio do dwunastnicy, gdzie uczestniczy w trawieniu węglowodanów.
Zaburzenia wydzielania enzymów trzustkowych
Odpowiednie funkcjonowanie trzustki, a co za tym idzie – właściwe wydzielanie enzymów trawiennych, ma kluczowe znaczenie dla zachowania zdrowia i prawidłowego przebiegu procesów trawiennych. Niestety, różne schorzenia mogą prowadzić do zaburzeń w tym zakresie.
Do najczęstszych przyczyn niewystarczającej produkcji enzymów trzustkowych należą:
- Przewlekłe zapalenie trzustki – to długotrwały stan zapalny trzustki, który powoduje stopniowe niszczenie tkanki gruczołowej i ograniczenie zdolności wytwarzania enzymów. Najczęstszą przyczyną przewlekłego zapalenia trzustki jest nadużywanie alkoholu.
- Mukowiscydoza – to genetyczna choroba, która prowadzi do gromadzenia się gęstego śluzu w różnych narządach, w tym w trzustce. Śluz blokuje przewody trzustkowe, co utrudnia wydzielanie enzymów do jelit, prowadząc do niedoboru enzymów.
- Rak trzustki – zwłaszcza w zaawansowanych stadiach, może uszkodzić komórki produkujące enzymy trawienne. Prowadzi to do zablokowania przewodów trzustkowych, zmniejszając ilość enzymów trafiających do jelit.
- Choroby autoimmunologiczne – niszczą komórki produkujące enzymy.
- Zaburzenia trawienia i wchłaniania, niedożywienie, wiek – również mogą ograniczać produkcję enzymów.
- Usunięcie części lub całej trzustki (pankreatektomia), np. z powodu nowotworu lub poważnych urazów – skutkuje zmniejszoną produkcją enzymów trawiennych.
- Zablokowanie przewodów trzustkowych przez kamienie żółciowe, guzy lub zwężenia – może prowadzić do zmniejszenia ilości enzymów wydzielanych do jelit.
- Choć celiakia głównie wpływa na jelito cienkie, długotrwałe uszkodzenia jelita mogą wtórnie prowadzić do problemów z trzustką, w tym do niedoboru enzymów trzustkowych.
Objawy niedoboru enzymów trzustkowych
Niewystarczająca produkcja enzymów trzustkowych może prowadzić do szeregu dolegliwości, takich jak:
- biegunka, zaparcia, wzdęcia, bóle brzucha,
- spadek masy ciała,
- jasne, tłuste stolce.
Objawy te są spowodowane nieprawidłowym trawieniem i wchłanianiem składników odżywczych.
Diagnostyka niedoboru enzymów trzustkowych
W przypadku podejrzenia zaburzeń w wydzielaniu enzymów trzustkowych konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań diagnostycznych. Najczęściej stosowane testy to:
- Badanie poziomu enzymów trzustkowych – obejmuje ono oznaczenie stężenia amylazy oraz lipazy trzustkowej we krwi pacjenta. Podwyższone wartości tych enzymów mogą świadczyć o chorobach trzustki, takich jak ostre zapalenie, nowotwór czy uszkodzenie narządu (poznaj e-Pakiet trzustkowy!).
- Oznaczenie elastazy w kale – elastaza to enzym, który nie ulega trawieniu w przewodzie pokarmowym, dlatego jego stężenie w kale odzwierciedla ilość wydzielaną przez trzustkę. Obniżone wartości wskazują na niewydolność zewnątrzwydzielniczą tego narządu.
- Inne badania – w zależności od stanu pacjenta, mogą być również wykonywane badania obrazowe (USG, CT), a także oznaczenie stężenia trypsynogenu we krwi, szczególnie u noworodków w kierunku mukowiscydozy.
Przygotowanie do badania enzymów trzustkowych z krwi
Przygotowanie do badania jest zazwyczaj proste, ale istnieją pewne zalecenia, których warto przestrzegać, aby uzyskać wiarygodne wyniki:
- Zaleca się, aby pacjent był na czczo przed badaniem krwi na enzymy trzustkowe. Oznacza to, że należy powstrzymać się od jedzenia i picia (z wyjątkiem wody) przez co najmniej 8–12 godzin przed pobraniem krwi.
- Alkohol może wpływać na poziom enzymów trzustkowych, dlatego zaleca się unikanie spożycia alkoholu przez co najmniej 24 godziny przed badaniem.
- Niektóre leki mogą wpływać na wyniki badania enzymów trzustkowych. Przed badaniem poinformuj lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach diety i ziołach. Lekarz może zalecić odstawienie niektórych leków na pewien czas przed badaniem lub poinformuje, czy można kontynuować ich przyjmowanie.
- Intensywny wysiłek fizyczny może wpływać na wyniki. W dniu poprzedzającym badanie warto unikać intensywnych ćwiczeń.
- Stres może wpływać na funkcjonowanie organizmu, w tym trzustki. Postaraj się przed badaniem zrelaksować, aby nie zaburzać wyników.
W przypadku wątpliwości co do diety lub innych czynników, które mogą wpływać na wyniki badania, warto skonsultować się z lekarzem. Lekarz udzieli indywidualnych zaleceń w zależności od konkretnej sytuacji.
Zapobieganie niedoborom enzymów trzustkowych
Oprócz suplementacji enzymów trzustkowych istotne znaczenie ma profilaktyka, ukierunkowana na zapobieganie zaburzeniom w ich produkcji. Kluczowe działania to:
- przestrzeganie zdrowej, zbilansowanej diety, bogatej w produkty naturalne,
- unikanie nadmiernego spożycia alkoholu,
- regularne badania kontrolne w celu wczesnego wykrycia chorób trzustki,
- leczenie schorzeń przewlekłych, takich jak cukrzyca czy mukowiscydoza.
Dzięki kompleksowemu podejściu możliwe jest utrzymanie prawidłowej czynności zewnątrzwydzielniczej trzustki i zapobieganie niedoborom enzymów trawiennych.
Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska
Bibliografia
- J. Górski, Fizjologia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.
- G. Herold, Medycyna wewnętrzna. Repetytorium dla studentów medycyny i lekarzy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
- R. Lipczyński, Wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia przewlekłego zapalenia trzustki, „Gastroenterologia Kliniczna” 2017, t. 9, nr 3, s. 65–93.
- A. Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.