Hormon ACTH – wskazania do badania, normy i interpretacja wyniku

Hormon ACTH jest wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. Jego główną funkcją jest stymulacja wydzielania hormonów organów wewnątrzwydzielniczych. Zbyt niski poziom ACTH może świadczyć m.in. o niedoczynności nadnerczy, podwzgórza lub przysadki mózgowej. Wpływ na wzrost poziomu hormonu ACTH ma wiele czynników, m.in.: gorączka, intensywny wysiłek fizyczny, stres, uraz, a także niektóre z chorób. Jakie są wskazania do badania hormonu ACTH? Jaka jest zależność między ACTH a tarczycą?

ACTH – co to za hormon i za co odpowiada?

ACTH, a właściwie hormon adrenokortykotropowy (kortykotropina), jest peptydem. Powstaje w drodze rozpadu znacznie większej cząsteczki – proopiomelanokortyny (POMC). Proces zachodzi w przednim płacie przysadki mózgowej. Do wydzielania ACTH dochodzi w odpowiedzi na spadek stężenia kortyzolu, czyli hormonu stresu. Natomiast w chwili wzrostu poziomu kortyzolu poziom ACTH spada. Proces wydzielania hormonu ACTH ma charakter pulsacyjny i zależy od rytmu dobowego. Swoje największe stężenie ACTH osiąga w godzinach porannych, a następnie jego poziom zaczyna stopniowo spadać. Może jednak dojść do czasowego wyrzutu zwiększonej dawki hormonu. Wpływ na ten stan mają intensywny wysiłek fizyczny i stres. 

Podstawową rolą ACTH jest pobudzanie kory nadnerczy do wydzielania hormonu steroidowego – kortyzolu. Chociaż kortykotropina wpływa na funkcjonowanie wszystkich warstw nadnerczy, to jednak jej największe działanie ogranicza się do warstwy pasmowatej i siatkowatej. To w nich produkowane są hormony płciowe. W chorobach przysadki mózgowej nieprawidłowemu poziomowi ACTH mogą towarzyszyć zaburzenia stężenia tyreotropiny (TSH). Hormon ten reguluje wydzielanie hormonów tarczycy, czyli Ft3 i Ft4. Trójjodotyronina jest kluczowa dla prawidłowego procesu przemiany materii i pracy układu nerwowego. Natomiast tyroksyna jest jednym z najważniejszych hormonów w okresie życia zarodkowego, gdyż warunkuje prawidłowy rozwój układu nerwowego. Omawiając działanie ACTH, warto również wspomnieć o jego wpływie na pigmentację skóry. Wykazano, że w stanach patologicznych stężenia ACTH dochodzi do hiperpigmentacji, czyli nadmiernego pobudzenia melanocytów – komórek wytwarzających pigment w skórze. 

Badanie poziomu ACTH – kiedy wykonać?

Głównym wskazaniem do badania poziomu ACTH jest podejrzenie chorób układu wewnątrzwydzielniczego, m.in.: niedoczynności lub nadczynności kory nadnerczy, niedoczynności lub nadczynności tarczycy, zespołu nadnerczowo-płciowego. Poziom ACTH jest oznaczany również w przypadku nieprawidłowego wyniku stężenia kortyzolu we krwi. Badanie wykonywane jest również jako część diagnostyki w kierunku zmian nowotworowych przedniego płata przysadki mózgowej, podejrzenia zmian nowotworowych jajników i jąder, zmian nowotworowych płuc. Wskazaniem do badania ACTH są również choroby tarczycy i niejasne zaburzenia pracy organu, objawiające się np. trudną do ustabilizowania nadczynnością lub niedoczynnością. Wówczas wynik badania ACTH jest porównywany ze wskaźnikami tarczycy T3 i T4. Badanie poziomu ACTH jest wykonywane nie tylko w celach diagnostycznych, lecz także monitorowania skuteczności leczenia w przypadku powyższych schorzeń. 

Ponadto wskazuje się na grupę objawów, których przewlekłe lub nasilone występowanie jest podstawą do analizy poziomu hormonu ACTH. Są to: zaburzenia miesiączkowania, trudny do leczenia trądzik i wypryski zapalne, stany przedcukrzycowe, nadmierne i przewlekłe osłabienie, brak energii, senność, niejasna otyłość i przybieranie na wadze pomimo stosowania właściwej diety, szybka męczliwość, apatia, nadmierne owłosienie ciała, wahania nastroju. 

Poza tym lekarz może zlecić badanie poziomu ACTH w przypadku nieprawidłowych wyników stężenia sodu i potasu. 

Normy hormonu ACTH

Poziom hormonu ACTH jest w ciągu doby zmienny. Dlatego przyjęte normy dotyczą godzin porannych, w których stężenie ACTH jest najwyższe. U osób zdrowych powinno ono wynosić >18 pmol/L. 

Jak wygląda badanie ACTH?

Badanie ACTH polega na pobraniu próbki krwi z żyły łokciowej pacjenta, z której jest oznaczany poziom hormonu. Test należy wykonać w godzinach porannych, a pacjent powinien być na czczo. Ostatni posiłek należy spożyć najpóźniej o godzinie 18 dnia poprzedzającego badanie krwi. W przypadku przyjmowania leków, w szczególności glikokortykosteroidów, wskazana jest wcześniejsza konsultacja z lekarzem dotycząca odstawienia leku na czas badania. Wynika to z tego, że niektóre ze środków farmakologicznych wpływają na poziom hormonu i fałszują wynik. 

Badanie poziomu ACTH nie powinno być wykonywane w czasie trwania aktywnej infekcji wirusowej lub bakteryjnej, podczas gorączki, w trakcie gojenia się ran, a także tuż po zabiegach chirurgicznych. Ponadto przynajmniej dobę przed badaniem należy powstrzymać się od aktywności fizycznej. Wspomniane czynniki są zaliczane do stresu oksydacyjnego organizmu, który naturalnie podnosi stężenie ACTH. W związku z tym wynik badania będzie niewiarygodny. 

Co oznacza podwyższony poziom ACTH?

Podwyższony poziom ACTH wymaga przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki w kierunku choroby Cushinga. Zwiększone stężenie ACTH może być również wynikiem nieprawidłowego przygotowania pacjenta do badania. Najczęściej wiąże się to z przyjęciem tuż przed pobraniem krwi leków z grupy glikokortykosteroidów, przewlekłym stresem, a także aktywnością fizyczną, którą pacjent podjął poprzedniego dnia. 

Co oznacza zbyt niski poziom ACTH?

Do spadku wydzielania hormonu ACTH najczęściej dochodzi na skutek niedoczynności kory nadnerczy. 

Z kim konsultować wynik ACTH?

Badanie poziomu ACTH nie jest badaniem rutynowym, zaliczanym do podstawowych testów krwi. Najczęściej do badania stężenia hormonu dochodzi na podstawie skierowania wystawionego przez endokrynologa w celu szczegółowej oceny pracy układu hormonalnego. Jednak gdy pacjent samodzielnie podejmie decyzję o wykonaniu badania ACTH, wynik należy skonsultować z endokrynologiem lub lekarzem rodzinnym, który zinterpretuje wynik badania i zadecyduje o ewentualnej konieczności pogłębienia diagnostyki. 

Autor: Emilia Kruszewska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia: 

1. J. Chrzanowska i in., Wielohormonalna niedoczynność przysadki problemy diagnostyczne, „Endokrynologia Pediatryczna” 2016, s.59–62.
2. M. Juszczak, M. Michalska, Rola szyszynki oraz melatoniny w regulacji syntezy i wydzielania wybranych hormonów części gruczołowej przysadki, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej” 2006, 60, s. 653–659.
3. B. Brzezińska i in., Trudności w diagnostyce ACTH-zależnego zespołu Cushinga u chorej po lewostronnej adrenalektomii i leczonej glikokortykosteroidami, „Endokrynologia Polska” 2009, 60(6), s.484–487.

Oceń artykuł