Jak rozpoznać niski poziom sodu u starszej osoby? Jakie są tego przyczyny i powikłania?

O wysoki poziom sodu w organizmie nietrudno, zważywszy na ilość spożywanej każdego dnia soli. Co jednak powoduje niski poziom sodu? U starszej osoby najczęściej jest to powikłanie farmakoterapii czy schorzeń, z którymi zmaga się organizm. Wyjaśniamy, jak rozpoznać hiponatremię i dlaczego ustabilizowanie poziomu sodu jest tak ważne.

Po czym poznać niski poziom sodu u osoby starszej?

Niedostatki sodu w organizmie nie są często spotykane. Przede wszystkim dlatego, że jego podaż częściej jest nadmierna niż niewystarczająca. Jak wynika z badań, aż 95% populacji spożywa dziennie 6-12 g soli, będącej podstawowym źródłem sodu. Tymczasem górny zalecany poziom wynosi 5,8 g soli/dzień [1].

A jak to wygląda w Polsce? Dane rodzime nie odbiegają od tych dla ogólnoświatowej populacji. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2007 r. w Warszawie i opisanych przez Dorotę Czerwińską i Annę Czerniawską, przeciętnie kobiety spożywają dziennie 8,09 g soli, co daje 3145 mg sodu/dobę, a mężczyźni 11,96 g soli, czyli 4668 mg sodu/dobę. Tymczasem maksymalne dzienne spożycie sodu nie powinno przekraczać 2000 mg [3].

Właśnie dlatego objawy świadczące o niskim poziomie sodu u osoby starszej łatwo zrzucić na inne dolegliwości. Z całą pewnością nie można ich jednak przeoczyć, ponieważ są wyraźne, a w skrajnych przypadkach zagrażają życiu. Można wówczas zaobserwować:

• utratę elastyczności skóry,
• suchość błon śluzowych,
• skąpe i rzadkie oddawanie moczu,
• przyspieszony rytm pracy serca,
• obniżone ciśnienie tętnicze krwi,
• osłabienie,
• wzmożoną senność,
• bóle i zawroty głowy,
• zaburzenia równowagi,
• nudności i wymioty,
• utratę łaknienia
• mimowolne skurcze i drżenie mięśni,
• deficyt uwagi,
• splątanie (zaburzenia świadomości),
• chwiejny i niestabilny chód,
• zapaść,
• śpiączkę.

Jak zbadać poziom sodu w organizmie?

Poziom sodu poznasz, oddając do analizy laboratoryjnej próbkę krwi żylnej. Prawidłowy poziom kationów w surowicy wynosi 135-145 mmol/L. Jeśli wartość ta będzie mniejsza niż 135 mmol/L, mowa właśnie o niedoborze sodu, czyli o hiponatremii [2].

Im niższy jest poziom sodu, tym bardziej zaawansowana hiponatremia:

• 130-135 mmol/L – hiponatremia łagodna,
• 125-129 mmol/L – hiponatremia umiarkowana,
• poniżej 125 mmol/L – hiponatremia ciężka.

Za co odpowiada sód w organizmie?

Sód jest najważniejszym elektrolitem płynu pozakomórkowego. Organizm reguluje samodzielnie jego poziom, aby nie dopuścić ani do hiponatremii (obniżonego poziomu sodu), ani do hipernatremii (podwyższonego poziomu sodu). Jest to możliwe dzięki:

• aldosteronowi, wymieniającemu potas na sód w kanalikach dalszych w nerkach (między pętlą Henlego a kanalikiem zbiorczym),
• wazopresynie, umożliwiającej wchłanianie zwrotne wody w cewkach zbiorczych w nerkach,
• angiotensynie II, umożliwiającej zwrotne wchłanianie sodu w cewkach bliższych,
• przedsionkowemu peptydowi natriuretycznemu, hamującemu wydalanie sodu w kanalikach zbiorczych [1].

Dlaczego właściwy poziom sodu jest tak istotny? Jest kluczowym jonem dodatnim, który umożliwia przemieszczanie wody ze składnikami odżywczymi między przestrzenią poza- i wewnątrzkomórkową przez błony plazmatyczne.

Jest niezbędny, aby utrzymać prawidłową objętość płynu pozakomórkowego. Do tego warunkuje balans wodno-elektrolitowy, kwasowo-zasadowy, homeostazę komórkową, aż wreszcie reguluje ciśnienie tętnicze krwi.

Istotna jest też rola kationu dla pobudliwości komórek budujących tkankę mięśniową (umożliwia kurczenie się mięśni) i neuronów (pozwala na przewodzenie impulsów).

Co jest przyczyną niskiego poziomu sodu u osoby starszej?

Hiponatremia nie rozwija się tylko ze względu na ograniczone spożycie soli. Przeciętnie (jak wynika ze wspomnianych wyżej warszawskich badań z 2007 r.) Polacy dodają około 1 g soli na 100 g potraw, takich jak sałatki, makarony, ziemniaki czy dania warzywne, i 1,5 g soli na 100 g dań mięsnych (w tym rybnych) [3].

Ograniczenie soli powoduje, że dobowe spożycie sodu staje się optymalne, a nie nadmierne. Nie jest natomiast niedoborowe. Przyczyn niskiego sodu u osoby starszej należy więc szukać gdzie indziej niż w diecie. Jak wynika z analiz Pasquale Strazullo, mało prawdopodobne klinicznie są niedobory tych kationów u osób zdrowych, nawet jeśli spożywają one bardzo niewiele soli [2].

Hiponatremia może być więc efektem niektórych chorób, zaburzeń albo stosowania pewnych leków. Częstymi przyczynami hiponatremii są:

• ciężka niewydolność nadnerczy,
• niedoczynność tarczycy,
• choroba wieńcowa,
• przewlekła obturacyjna choroba płuc,
• stan po udarze mózgu,
• choroby nerek,
• rozległe oparzenia ciała,
• biegunki o charakterze przewlekłym,
• niedrożność jelit,
• trudne do powstrzymania wymioty (zwłaszcza długotrwałe),
• intensywne i długotrwałe pocenie się (np. w czasie upałów lub podczas uprawiania sportu),
• cukrzycowa kwasica ketonowa,
• nadużywanie leków moczopędnych,
• nadmierne przyjmowanie napojów o niskiej zawartości elektrolitów.

Jak ustabilizować poziom sodu w organizmie?

W zależności od nasilenia hiponatremii i objawów jej towarzyszących lekarz może zalecić inne postępowanie. Jeśli wystąpią poważne zaburzenia równowagi, splatanie czy dezorientacja, konieczna jest hospitalizacja.

W przypadku objawów łagodniejszych możliwe jest stopniowe podnoszenie niskiego poziomu sodu u osoby starszej. Nie może być to bardzo szybki zabieg ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu demielinizacyjnego. Polega on na uszkodzeniu osłonek mielinowych neuronów. Efektem jest zaburzenie przewodnictwa nerwowego, co daje o sobie znać m.in. zaburzeniami czucia, poruszania czy postrzegania.

W jaki więc sposób poradzić sobie z hiponatremią? Choć to oczywiste, to bardzo wiele osób wciąż o tym zapomina – podstawą ustabilizowania gospodarki wodno-elektrolitowej jest rozpoznanie przyczyny zaburzenia tego balansu. To może zrobić jednak tylko lekarz na podstawie wyników badań laboratoryjnych:

• poziomu sodu we krwi i w moczu,
• poziomu potasu we krwi,
• poziomu glukozy we krwi,
• osmolarności osocza i moczu,
• kreatyniny,
• białka całkowitego,
• trójglicerydów i poziomu cholesterolu,
• morfologii krwi.

Lekarz może zalecić ograniczenie przyjmowania płynów (zwłaszcza jeśli ich podaż była w sposób nieuzasadniony wysoka). Wskazane może być też czasowe ograniczenie aktywności sportowej, korzystania z sauny czy przebywania podczas upałów na dworze, aby ograniczyć wzmożone pocenie się.

Jakie są konsekwencje niskiego poziomu sodu?

Niski poziom sodu u osoby starszej jest niebezpieczny i zawsze wymaga konsultacji z lekarzem oraz podjęcia kroków w celu wyrównania natremii. Przy poziomie sodu 125-130 mmol/L rozwija się obrzęk mózgu. Pierwszymi tego zwiastunami są nudności i złe samopoczucie. Nawet więc te niepozornie symptomy mogą świadczyć o poważnym zaburzeniu gospodarki sodowej. Gdy poziom sodu nadal będzie spadał (o co nietrudno przy nadużywaniu leków moczopędnych) i osiągnie wartość mniejszą niż 110–115 mmol/L, dochodzi do skrajnie niebezpiecznych powikłań: splątania, drgawek aż wreszcie – śpiączki.

Co istotne, wszystkie te objawy są charakterystyczne dla hiponatremii ostrej, a więc takiej, która rozwija się w czasie krótszym niż 48 godzin. Nagły spadek poziomu sodu wywołuje nasilone objawy. To typowe przy wymiotach i biegunkach, rozległych oparzeniach czy po maratonie. 

Należy wspomnieć o hiponatremii przewlekłej, która rozwija się przez długi czas. Wówczas poziom sodu utrzymuje się w zakresie 120-135 mmol/L. Najczęściej przebiega bezobjawowo, ponieważ organizm uruchamia w ciągu kilku dni mechanizmy adaptacyjne, zapobiegające wystąpieniu obrzęków komórkowych. O tym, że w organizmie dzieje się coś niedobrego, świadczą przy hiponatremii przewlekłej subtelne symptomy, takie jak: senność, zawody głowy i zaburzenia równowagi. Nietrudno zrzucić je na karb przemęczenia. Groźnym tego powikłaniem jest podwyższone ryzyko upadków, złamań i wstrząśnień mózgu.

Autor: Katarzyna Grzyś-Kurka

Bibliografia

1. N. Gradual, G. Jürgens, Conflicting Evidence on Health Effects Associated with Salt Reduction Calls for a Redesign of the Salt Dietary Guidelines, „Progress in Cardiovascular Diseases” 2018, vol. 61, nr 1, s. 20– 26.
2. P. Strazullo, Sodium, „Advances in Noutrition” 2014, nr 5(2), s. 188–190.
3. D. Czerwińska, A. Czerniawska, Ocena spożycia sodu, z uwzględnieniem soli kuchennej jako jego źródła, w wybranej populacji warszawskiej, „Roczniki PZH” 2007, vol. 58, nr 1, s. 205–210. 
4. A. Wakil, S.L. Atkin, Postępowanie w zaburzeniach gospodarki sodowej, „Medycyna po Dyplomie” 2010, vol. 19, nr 7, s. 30–35.
5. B. Czerwińska, M. Bartmańska, Hiponatremia u pacjentów dializowanych otrzewnowo w kontekście nowych zaleceń w zakresie diagnostyki i terapii, „Forum Nefrologiczne” 2016, vol. 9, nr 2, s. 92–98.
6. C. Giuliani, A. Peri, Effects of Hyponatremia on the Brain, „Journal of Clinical Medicine” 2014, vol. 8, nr 3(4), s. 1163–1177.

Oceń artykuł  
Średnia ocena  5,00 (1)