Jakie są rodzaje markerów nowotworowych?

Markery nowotworowe pełnią ważną rolę w wykrywaniu i monitorowaniu wielu nowotworów. Są wykorzystywane przy podejrzeniu lub w celu kontroli leczenia i remisji, m.in. w przypadku raka jelita grubego, trzustki, wątroby, jajnika czy gruczołu krokowego. Należy jednak pamiętać, że markery nowotworowe nie są specyficzne. To oznacza, że ich podwyższone stężenie może pojawiać się także w przebiegu wielu innych chorób i stanów. Dowiedz się, kiedy warto oznaczyć markery nowotworowe.

Czym są markery nowotworowe?

Markery nowotworowe to substancje, których obecność w organizmie lub ich podwyższone stężenie może wskazywać na rozwój nowotworu. Odgrywają dużą rolę w badaniach profilaktycznych, w diagnostyce przy podejrzeniu choroby, a także podczas dalszej opieki nad pacjentami, m.in. służą do monitorowania ich stanu czy sugerują obecność przerzutów.

Markery nowotworowe można wykrywać

• we krwi;
• w moczu;
• we fragmentach tkanek lub narządów pobranych od chorego.

Jakie są cechy markerów nowotworowych?

Oznaczenie stężeń markerów jest mniej obciążające dla chorego niż inne metody diagnostyczne. Jednocześnie często pozwalają one na ocenę zaawansowania nowotworu i możliwości leczenia.

Do markerów nowotworowych należą związki chemiczne, które:

• są nieobecne u zdrowych ludzi;
• występują w organizmie w prawidłowych warunkach, ale w mniejszych stężeniach;
• pojawiają się tylko na pewnym etapie rozwoju, np. wyłącznie w życiu płodowym.

Należy jednak pamiętać, że sama obecność guza nowotworowego może zaburzać wyniki rutynowych testów laboratoryjnych.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu raka jelita grubego?

Markery nowotworowe odgrywają ważną rolę w wykrywaniu nowotworów złośliwych układu pokarmowego, zwłaszcza raka jelita grubego. Należą do nich przede wszystkim:

• CEA, czyli antygen rakowo-płodowy;
• CA-19.9 – antygen nowotworowy 19.9.

Szczególną funkcję pełni zwłaszcza pierwszy z markerów. Wydziela go znaczna większość raków jelita grubego, a jego stężenie wskazuje na stopień zaawansowania nowotworu, np. wartość powyżej 20 ng/ml zwykle wiąże się z obecnością przerzutów do wątroby.

Oznaczenie CEA wykonuje się także po operacji wycięcia guza w jelicie grubym. Wyniki badania pozwalają ocenić, czy podczas zabiegu usunięto całą tkankę nowotworową. Z kolei wzrastające stężenie CEA w okresie remisji informuje o prawdopodobnym nawrocie choroby już we wczesnym okresie.

Aby podwyższyć skuteczność badań służących do wykrywania raka jelita grubego, warto oznaczyć również stężenie CA-19.9. Należy jednak pamiętać, że podwyższone wartości w przypadku tego markera mogą występować także w przebiegu raka trzustki, torbieli jajników, chorób zapalnych przewodu pokarmowego, choroby uchyłkowej jelit, a także w stanach zapalnych trzustki i dróg żółciowych.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu nowotworów wątroby?

W przypadku raka wątrobowokomórkowego najważniejszym markerem pozostaje alfa-fetoproteina, czyli AFP. Oznaczenie jej stężenia jest wykorzystywane podczas wykrywania choroby i w celu określenia szansy na skuteczność leczenia. Warto jednak pamiętać, że wysoki poziom AFP nie stanowi o rozpoznaniu raka wątrobowokomórkowego. Niekiedy stężenie tego markera pozostaje niskie nawet w zaawansowanym stadium choroby, natomiast może wzrastać w przebiegu takich chorób jak: marskość, przewlekłe wirusowe zapalenie typu B i polekowe uszkodzenie wątroby.

Z kolei w przypadku raków, które wywodzą się z dróg żółciowych znajdujących się wewnątrz wątroby, pojawia się podwyższone stężenie CA-19.9, natomiast poziom AFP zwykle pozostaje w normie.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu nowotworów trzustki?

U pacjentów z rakiem trzustki zwykle występuje podwyższone stężenie CA-19.9. Oznaczenie poziomu tego markera we krwi może służyć do monitorowania choroby podczas leczenia i po jego zakończeniu. Ponowny wzrost stężenia CA-19.9 zwykle pojawia się, gdy terapia okazuje się nieskuteczna. Należy jednak pamiętać, że wysoki poziom tego markera we krwi może występować także w przebiegu innych chorób i stanów.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu raka jajnika?

W przebiegu raka jajnika, w zależności od rodzaju nowotworu, we krwi mogą pojawiać się różne substancje. Część z nich może służyć jako markery, np.

• antygen nowotworowy 125 (CA125) – w przypadku guzów nabłonkowych;
• alfa-fetoproteina (AFP);
• podjednostka beta-gonadotropiny kosmówkowej (beta-hCG);
• dehydrogenaza mleczanowa (LDH) – jeśli jest obecny guz zarodkowy.

CA125 może służyć jako wczesny wskaźnik raka jajnika mniej więcej w połowie przypadków, a w zaawansowanych stadiach choroby ma skuteczność około 90%. Marker jest traktowany jako uzupełnienie badań diagnostycznych. Pozwala także na ocenę skutków leczenia i szybkiego wykrywania nawrotu choroby.

Podwyższony poziom tego markera we krwi nie jest jednak specyficzny tylko dla raka jajnika. Zwiększone stężenie CA125 może występować także w przebiegu:

• niektórych łagodnych chorób ginekologicznych;
• menstruacji;
• ciąży;
• endometriozy;
• stanów zapalnych w obrębie miednicy;
• zapalenia wątroby lub trzustki.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu raka piersi?

Przy podejrzeniu raka piersi można oznaczyć takie markery jak: antygen nowotworowy 15.3 (CA 15.3), BR 27.29, MCA (marker związany z nowotworem błon śluzowych), antygen nowotworowy 549 (CA 549), antygen rakowo-płodowy, onkoproteiny i markery cytokeratynowe. Niestety, nie mają one  zastosowania w rozpoznawaniu nowotworu we wczesnej fazie.

Diagnostyka zmian w obrębie gruczołu piersiowego polega przede wszystkim  na:

• zebraniu wywiadu medycznego z pacjentką;
• badaniu przedmiotowym, czyli oglądaniu i badaniu palpacyjnym piersi i okolicznych węzłów chłonnych;
• wykonaniu mammografii;
• badaniu USG piersi i okolicznych węzłów chłonnych;
• biopsji gruboigłowej, która stanowi podstawowe badanie umożliwiające rozpoznanie raka piersi i określenie jego cech.

Jakie markery są wykorzystywane przy wykrywaniu raka prostaty?

Rak gruczołu krokowego, czyli prostaty, należy do najczęstszych nowotworów dotyczących mężczyzn w Polsce. Wykrywalność tej choroby znacznie polepszyła się w ostatnich latach dzięki wprowadzeniu oznaczania stężenia markera w surowicy krwi – swoistego antygenu sterczowego (PSA). Badanie to jest szeroko dostępne w ofercie wielu laboratoriów, np. w e-Pakiecie onkologicznym męskim. Oznaczenie markera umożliwia wykrycie raka zanim pojawią się objawy. Warto jednak zauważyć, że podwyższony poziom PSA często pojawia się także w przebiegu zmian w obrębie prostaty, które nie wymagają żadnego leczenia.

Badania przesiewowe, czyli w populacji zdrowych mężczyzn, w kierunku raka gruczołu krokowego można rozważyć u mężczyzn po 50 roku życia. Polegają one na oznaczaniu PSA we krwi i badaniu palcem przez odbytnicę, czyli per rectum, raz w roku.

W przypadku chorych, u których pojawia się podejrzenie raka prostaty, diagnostyka obejmuje:

• badanie per rectum, w którym niepokój może budzić twardy gruczoł, obecność guzka czy zatarcie granic prostaty;
• biopsję przezodbytniczą pod kontrolą USG (TRUS);
• oznaczenie stężenia PSA w surowicy krwi;
• badanie mpMR prostaty.

W zależności od wyników badań specjalista podejmuje dalsze decyzje na temat leczenia czy dokładniejszej diagnostyki.

Warto pamiętać, że stężenie PSA może być podwyższone nie tylko w przebiegu raka prostaty. Marker jest bowiem charakterystyczny dla tkanki gruczołowej stercza, nie tylko dla zmian nowotworowych. Stężenie PSA może wzrastać w przebiegu:

• stanów zapalnych prostaty,
• łagodnego rozrostu stercza,
• po zabiegach na gruczole czy po cewnikowaniu pęcherza moczowego.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. R. Stec, M. Smoter, A. Deptała, ONKOLOGIA. Podręcznik dla studentów medycyny. Pomoc dydaktyczna dla lekarzy specjalizujących się w onkologii, wyd. 2, Wydawnictwo AsteriaMed, Gdańsk 2021, s. 156–157, 177–181, 195–196, 200, 215–216, 243–244.
2. M.S. Donepudi, K. Kondapalli, SJ Amos, P. Venkanteshan, Breast cancer statistics and markers,  Journal of Cancer Research and Therapeutics 2014, t. 10, nr 3, s. 506-511.

 

---