Kosmki jelitowe – budowa, funkcje, choroby

Kosmki jelitowe to niewielkie wypustki znajdujące się na ścianie jelita cienkiego. Ich główną funkcją jest zwiększenie powierzchni wchłaniania pożywienia przez jelita, dzięki czemu metabolizm może przebiegać bez zakłóceń – substancje odżywcze, witaminy i minerały zostają przyswojone przez organizm, a zbędne produkty zamieniane są w kał i wydalane z organizmu. Sprawdź, jak rozpoznać nieprawidłowe działanie kosmków jelitowych i jakie badania zrobić.

Kosmki jelitowe w układzie pokarmowym człowieka

Układ pokarmowy to zintegrowany system, który składa się z wielu połączonych ze sobą odcinków, a każdy z nich spełnia określone zadania. Tworzą go takie narządy, jak:

• jama ustna, gardło i przełyk, przez które pokarm dostaje się do organizmu i jest kierowany do żołądka;
• żołądek – to tam pokarm jest rozdrabniany i trawiony dzięki sokom żołądkowym, czyli enzymom trawiennym złożonym z podpuszczki, kwasu solnego i pepsynogenu; 
• jelito cienkie – to najdłuższy odcinek układu trawiennego, który osiąga długość 4-6 m. To właśnie w nim dochodzi do wchłaniania substancji odżywczych, witamin i minerałów z pożywienia do krwioobiegu;
• jelito grube – wchłania wodę i sole mineralne z resztek pokarmowych, zagęszcza je i formuje masę kałową, która jest następnie wydalana z organizmu.

Kosmki jelitowe to niewielkie wypustki, które wyściełają błonę śluzową wewnętrznej ściany jelita cienkiego, czyli najdłuższego odcinka układu pokarmowego. Na jednym milimetrze kwadratowym znajduje się ok. 10-40 takich wypustek, co oznacza, że w organizmie zdrowego człowieka znajduje się ok. 10 mln kosmków. W konsekwencji powierzchnia chłonna jelita cienkiego zwiększa się do 200-300 m², co odpowiada metrażowo olbrzymiemu domowi.

Budowa kosmków jelitowych

Pojedynczy kosmek jelitowy to palczasta wypustka o podłużnym kształcie, który jest szerszy u podstawy, a węższy na czubku. Ma wręcz mikroskopijne rozmiary – osiąga od 0,3 mm do 1,5 mm długości. Z zewnątrz pokrywa go nabłonek jelitowy złożony z tkanki nabłonkowej włoskowatej. Ten niewielki element jest bardzo dobrze ukrwiony i unerwiony – przez jego środek przebiega naczynie chłonne otoczone włóknami mięśniowymi oraz naczyniami krwionośnymi (żyłą i tętniczką) transportującymi węglowodany i białka. Oprócz tego znajdują się w nim naczynia limfatyczne, które odpowiadają za transport kwasów tłuszczowych. 

Kosmki jelitowe występują we wszystkich partiach jelita cienkiego, jednak nieznacznie różnią się od siebie pod względem budowy i rozmieszczenia – wypustki znajdujące się w początkowych fragmentach jelita cienkiego – bliżej dwunastnicy – są dość krótkie, a w kolejnych odcinkach przybierają charakterystyczny cylindryczny lub palczasty kształt. Na początkowych etapach jest ich więcej, a im bliżej jelita grubego, tym ich liczba na m² maleje. 

Czym są mikrokosmki jelitowe?

W literaturze fachowej występuje również termin „mikrokosmki jelitowe”. Nie są to niezależne wypustki, ale istotne elementy budowy kosmków jelitowych. Przypomnijmy, że pojedynczy kosmek jelitowy pokrywa tkanka nabłonkowa włoskowata, a wspomniane włoski to właśnie mikrokosmki zwane również rąbkami ze względu na swój charakterystyczny kształt. Mikrokosmki, rąbki kosmka jelitowego lub rąbki szczoteczkowe – w opracowaniach możesz spotkać się z różnymi określeniami – dodatkowo zwiększają powierzchnię chłonną jelita cienkiego, dzięki czemu metabolizm może przebiegać jeszcze sprawniej. 

Co więcej, wydzielają one enzymy, które trawią cukier (sacharazę), laktozę (laktazę) oraz gluten (gliadynazę). Brak lub uszkodzenie tego mikroskopijnego elementu może prowadzić do problemów z wchłanianiem i niedoborem ważnych enzymów. 

Jakie funkcje pełnią kosmki jelitowe?

Głównym zadaniem kosmków jelitowych jest wspieranie procesów metabolicznych na etapie wchłaniania składników odżywczych, witamin i minerałów z pożywienia do krwiobiegu. Zanim jednak trafią do ogólnego krwiobiegu, kierowane są w pierwszej kolejności przez żyłę wrotną do wątroby. Jest to kluczowy etap, dzięki któremu organizm dostaje wszystko, czego potrzebuje, a spożywane posiłki nie tylko dostarczają niezbędnej do życia energii, ale również odżywiają ciało.

Dzięki kosmkom jelitowym:

• jelito cienkie zwiększa powierzchnię chłonną ok. 24 razy i może efektywnie wchłaniać wszystkie cenne składniki ze spożywanych pokarmów;
• cukry, laktoza i gluten są odpowiednio trawione dzięki enzymom wydzielanym przez mikrokosmki;
• do krwioobiegu trafiają też kwasy tłuszczowe dzięki naczyniom limfatycznym, które stanowią integralną część budowy wypustek;
• człowiek może cieszyć się dobrym zdrowiem i samopoczuciem;
• zdecydowanie zmniejsza się ryzyko zaburzeń wchłaniania, które prowadzi do wielu chorób, w tym niedożywienia, anemii i rozmaitych niedoborów. 

Co niszczy kosmki jelitowe? Choroby

Zdrowy człowiek ma ok. 10 mln kosmków jelitowych. Liczba ta maleje lub dochodzi do zaniku tego elementu na skutek różnych chorób. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj celiakia, która wiąże się z nietolerancją glutenu, czyli białka roślinnego występującego w takich zbożach jak pszenica, żyto czy jęczmień. Jest to schorzenie autoimmunologiczne, z którego nie da się „wyrosnąć” tak jak z alergii pokarmowej. Kosmki jelitowe ulegają zniszczeniu i zanikowi przez cząsteczki glutenu, które nie zostają wchłonięte przez jelita i prowadzą do spłaszczenia wypustek. Pierwszymi objawami tej choroby są ciągłe biegunki, bóle brzucha i wzdęcia. 

Inną chorobą, która może prowadzić do częściowego zaniku kosmków jelitowych, jest zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO, ang. small intestinal bacterial overgrowth). Wywołują go różne czynniki, m.in. zaburzenia pracy jelit, nieprawidłowe pH soku żołądkowego (które w optymalnej sytuacji powinno wynosić 1-2,5), nieprawidłowości anatomiczne, słaba odporność organizmu czy zespół jelita drażliwego. Na zanik kosmków jelitowych na skutek tej choroby narażone są przede wszystkim osoby w podeszłym wieku. 

Jak rozpoznać zanik kosmków jelitowych? Jakie badania zrobić?

Uszkodzenie lub zanik kosmków jelitowych daje pewne objawy, które w pierwszym momencie można utożsamić z niestrawnością. Do początkowych symptomów należą: wzdęcia, biegunka i ból brzucha, które mogą być objawem wielu innych chorób układu pokarmowego. Jeśli kosmki jelitowe zostały uszkodzone, będą świadczyć o tym konkretne symptomy, takie jak:

• permanentne zaburzenia trawienne,
• niedobór składników odżywczych w organizmie mimo zróżnicowanej i prawidłowo skomponowanej diety,
• anemia, czyli niedobór żelaza,
• niedożywienie,
• apatia,
• spadek masy ciała, który nie jest związany ze zmianą nawyków żywieniowych,
• spadek odporności i nawracające infekcje.

Chcesz sprawdzić, czy Twoje jelita funkcjonują prawidłowo? Jeśli dokuczają Ci nudności, częste bóle brzucha i problemy trawienne, skorzystaj z e-Pakietu stany zapalne jelit, aby znaleźć przyczynę swoich dolegliwości i rozpocząć odpowiednie leczenie.

Jak odbudować kosmki jelitowe?

Uszkodzone kosmki jelitowe mogą się zregenerować, jednak jest to długotrwały proces, trwający nawet kilka lat, który wymaga wprowadzenia określonego rygoru. Jeśli przyczyną zaniku wypustek jelitowych jest celiakia, najskuteczniejszym sposobem na odbudowę wyściółki jelita cienkiego będzie ścisła dieta bezglutenowa. Tylko w ten sposób można wyeliminować główny czynnik drażniący oraz doprowadzić do wygojenia błony śluzowej i pokrywających ją wypustek.

Ważne, aby proces regeneracji został poprzedzony szczegółową diagnostyką, a samo leczenie odbywało się w porozumieniu z dietetykiem, który pomoże znaleźć alternatywne źródło błonnika i witaminy B.

Autor: Marta Drzazga

Bibliografia

1. M. Gałęcka, Zespół jelita nadwrażliwego, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.
2. S. Leszczyński i in., Diagnostyka obrazowa – układ trawienny, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2021.
3. A. Dziki i in., Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2018.
4. W. Ramotowski, Anatomia i fizjologia człowieka, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2023.

Oceń artykuł