Otyłość sarkopeniczna: przyczyny i skutki

Utrata masy mięśniowej następuje wraz z wiekiem, ale może również pojawić się u osób niedożywionych lub długotrwale unieruchomionych. Dochodzi wówczas do zaniku mięśni. U niektórych może zwiększyć się natomiast ilość masy tłuszczowej, w szczególności w okolicy trzewnej. Otyłość sarkopeniczna dotyczy osób starszych, u których siła mięśniowa jest bardzo niska, a zaobserwowano wzrost tkanki tłuszczowej. Jak ją rozpoznać?

Co to jest otyłość sarkopeniczna?

Wraz z upływem lat następuje utrata masy mięśniowej, co jest charakterystyczne dla osób starszych. Prowadzi to do rozwoju sarkopenii, czyli zjawiska polegającego na utracie ciała, a dokładnie mięśni. Wzrasta natomiast masa tłuszczowa, która prowadzi do otyłości. Niska masa szkieletowa może powodować szereg dolegliwości, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. Osoby starsze często mają mniejszą wytrzymałość mięśni i ich siłę, co można zauważyć w sposobie poruszania się, podnoszenia przedmiotów czy podawania ręki.

Obecne kryteria diagnostyczne nie są w stanie w pełni stwierdzić, czy dana osoba cierpi jednocześnie na sarkopenię i otyłość, dlatego często potrzeba wielu badań, które potwierdzą występowanie tych chorób. Sarkopenia objawia się niską siłą mięśniową lub słabą jakością mięśni, co można zmierzyć jedynie za pomocą badania ucisku dłoni czy diagnostyki DXA. Osoby z sarkopenią mają również mniejszą sprawność fizyczną – najłatwiej sprawdzić to podczas chodzenia czy wstawania i siadania. Do diagnozowania sarkopenii można również wykorzystać wskaźniki SMI, czyli procentową zawartość mięśni w masie ciała, lub MMI, czyli stosunek masy mięśni szkieletowych do wzrostu.

Najbardziej znanym wskaźnikiem do monitorowania masy ciała jest BMI (body mass index), który jednak w diagnostyce otyłości sarkopenicznej nie jest dobrym narzędziem. Zdecydowanie częściej wykorzystuje się wskaźnik WHR lub obwód talii. U mężczyzn powinna ona być mniejsza niż 94 cm, a u kobiet 80 cm. Warto także profilaktycznie wykonywać badania z krwi, w szczególności te, które ułatwiają zdiagnozowanie problemu otyłości. Wyniki mogą być pomocne w ustaleniu planu postępowania.

Przyczyny otyłości sarkopenicznej

Ryzyko otyłości sarkopenicznej rośnie wraz z wiekiem. Szacuje się, że dotyka ona ok. 8% społeczeństwa po 50. roku życia i 40% osób po ukończeniu 80 lat. Sam mechanizm pojawienia się choroby jest bardzo złożony i poza wiekiem może na niego wpływać tryb życia. Brak aktywności fizycznej prowadzi do zmniejszenia syntezy białek, czyli budulca mięśni, w wyniku czego gorzej one funkcjonują. Rozwojowi otyłości sarkopenicznej towarzyszy również nieodpowiednia dieta, powodująca przyrost tkanki tłuszczowej. W szczególności groźna jest ta odkładająca się w okolicy brzucha, ponieważ może ona również gromadzić się wokół narządów wewnętrznych.

Do rozwoju otyłości sarkopenicznej mogą przyczynić się zaburzenia hormonalne oraz choroby o charakterze zapalnym. Ryzyko zachorowania pojawia się u osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów, insulinoopornością, chorobami zakaźnymi czy nowotworowymi. Warto pamiętać, że niedożywienie, w szczególności w podeszłym wieku, również nie pozostaje bez znaczenia dla organizmu. Niedostarczanie organizmowi wszystkich niezbędnych do funkcjonowania witamin, minerałów i makroskładników, w szczególności białka, może prowadzić do atrofii mięśni. Dlatego odpowiedni sposób odżywiania się jest bardzo ważny w każdym wieku.

Czym grozi otyłość sarkopeniczna?

Otyłość sarkopeniczna ma negatywny wpływ na cały organizm osoby starszej. Przede wszystkim znacząco ogranicza funkcje motoryczne, co prowadzi do wycofania się ze społeczeństwa, ograniczenia aktywności, a następnie do unieruchomienia. Takie osoby potrzebują opieki i pomocy nawet przy podstawowych czynnościach. Mniejsza siła mięśni i gorsza kondycja to także zwiększone ryzyko pojawienia się urazów i złamań. Zmienia się także prędkość wykonywania podstawowych czynności, jak poruszanie się czy wstawanie. Kroki są mniejsze, wolniejsze, mniej stabilne. Często wymagają włożenia w każdy ruch większej siły i cierpliwości.

U osób, które mocno ograniczyły ruch, a ich tryb życia polega głównie na leżeniu lub siedzeniu, zmniejsza się wydolność płuc, co może utrudniać oddychanie, a także spacerowanie. Z czasem pokonanie nawet najmniejszego odcinka staje się niemożliwe. U osób z otyłością sarkopeniczną mogą pojawiać się objawy zespołu metabolicznego. Dużo częściej występują: cukrzyca typu II, wysokie ciśnienie krwi, hipercholesterolemia. Mogą pojawić się choroby układu sercowo-naczyniowego, zwiększa się ryzyko udaru czy zawału serca.

Duża otyłość sarkopeniczna może prowadzić do niepełnosprawności, zwiększa się podatność na choroby, a także ryzyko zgonu z powodów ogólnych lub dolegliwości związanych z sercem. Takie osoby częściej zapadają na depresję, pogarsza się ich jakość życia. Strach przed złamaniami, brak siły do wykonywania podstawowych czynności sprawia, że do końca życia chore osoby nie wychodzą z domu.

Dieta

Przed włączeniem konkretnej diety konieczna jest ocena sposobu żywienia osoby starszej. Z uwagi na to, że u seniorów często pojawia się niedożywienie i brak apetytu, najpierw należy określić, czy ten problem dotyczy danej osoby. Seniorzy, których dieta nie zapewnia minimalnej kaloryczności, powinna zostać dopasowana do ich zapotrzebowania, aby zmniejszyć ryzyko głodzenia się. W przypadku osób z otyłością sarkopeniczną należy zastosować dietę, która zmniejszy masę tłuszczową bez ubytku w masie mięśniowej. Nie powinno się samodzielnie modyfikować diety. Osoby starsze często leczą się z powodu wielu chorób, dlatego wszelkie zmiany warto ustalić, współpracując z lekarzem i dietetykiem.

Dieta powinna uzupełniać organizm o niezbędne witaminy i minerały, być dopasowana do wieku i aktywności osoby oraz jej preferencji smakowych, aby zminimalizować ryzyko pojawienia się niedożywienia. Celem nowego sposobu odżywiania jest nie tylko utrata masy ciała, ale również zmniejszenie obwodu talii.

Podstawą odżywiania powinny być pełnoziarniste produkty, jak: kasze, ryż czy pieczywo, które będzie źródłem węglowodanów złożonych. Należy ograniczyć spożycie jasnego pieczywa, słodyczy i wyrobów cukierniczych. Do diety zaleca się włączyć produkty zawierające błonnik. Najłatwiej dostarczyć go wraz z warzywami i owocami. Osobom starszym rekomenduje się wszelkiego rodzaju przeciery, surówki warzywne. Ważnym elementem jest nabiał – jogurty, kefir, twaróg, a także chude mięso.

Do jadłospisu należy dołączyć źródło antyoksydantów, które opóźnią proces starzenia się i zminimalizują powstawanie stanów zapalnych w organizmie. Warto pomyśleć o burakach, borówkach, malinach, dyni czy wiśniach. Do picia najlepiej sprawdzają się niegazowana woda mineralna, słabe herbaty lub napary ziołowe, jeśli nie wchodzą w interakcje z zażywanymi lekami.

Aktywność fizyczna

Uzupełnieniem diety jest aktywność fizyczna. Od starszych osób nie wymaga się wykonywania ciężkich treningów siłowych, dlatego powinny one dobrać ćwiczenia do siebie i swoich możliwości. Warto postawić na ćwiczenia wzmacniające organizm, poprawiające elastyczność, mobilność i koordynację ruchową. Do ich wykonania można używać gum czy taśm oporowych. Początkowo warto po nie sięgać 1–2 razy w tygodniu, najlepiej pod okiem osoby, która skoryguje ewentualne błędy. Z czasem można zwiększyć ilość ćwiczeń, a także ich czas trwania i trudność.

Nie należy zapominać o codziennych spacerach. Regularne maszerowanie w umiarkowanym tempie przez 30 minut pozwala poprawić kondycję, sylwetkę oraz samopoczucie. Podczas aktywności fizycznej poprawia się humor, dotlenia się organizm i zwiększa się jego wytrzymałość. Ponadto spacerowanie sprzyja poznawaniu nowych osób, co może zmniejszyć ryzyko rozwoju depresji czy zaburzeń lękowych.

Autor: Sylwia Brodniewska

Bibliografia

D. Gębka, K. Kędziora-Kornatowska, Korzyści z treningu zdrowotnego u osób w starszym wieku, „Problemy Higieny i Epidemiologii”, 2012, nr 93.2, s. 256–259.
M. Kotwas et al., Patogeneza i leczenie otyłości u osób w podeszłym wieku, „Forum Medycyny Rodzinnej”, 2008, s. 435–444.
I. Węgielska et al., Terapia dietą i leczenie farmakologiczne otyłości w aspekcie problemu niedożywienia osób otyłych, „Forum Zaburzeń Metabolicznych”, 2011, s. 239–244.
A. Strzelecki et al., Sarkopenia wieku podeszłego, „Gerontologia Polska”, t. 19, nr 3–4, s. 134–145.
J.A. Batsis, D.T. Villareal, Sarcopenic obesity in older adults: aetiology, epidemiology and treatment strategies, „Natural Review Endocrinology”, 2018, nr 14, s. 513–537.