Objawy niedoboru elektrolitów

O niedobór elektrolitów nietrudno. Wystarczy biegunka czy wymioty, aby wraz z wodą tracić cenne dla organizmu jony. Stan ten objawiać się może zarówno niegroźnym zmęczeniem czy osłabieniem siły mięśniowej, jak i zagrażającymi życiu dusznościami czy drgawkami. Jeśli zauważasz symptomy niedoboru elektrolitów, wykonaj badanie krwi, które pozwoli stwierdzić, jak poważny jest problem i tym samym da lekarzowi podstawy do wyboru właściwej metody terapeutycznej.

Dlaczego równowaga elektrolitowa jest ważna?

Płyny ustrojowe ludzkiego organizmu składają się z wody oraz rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych w niej substancji. Kluczowe są tu elektrolity. To one umożliwiają zachowanie równowagi wodno-elektrolitowej.

Uzupełnienie płynów i elektrolitów odbywa się drogą pokarmową lub dożylną. Wydalane są natomiast drogą pokarmową, ale też wraz z moczem, potem i krwią w miejscu przerwania ciągłości tkanki.

Elektrolitami najważniejszymi dla utrzymania homeostazy są:

• kationy sodowe (Na+), potasowe (K+), wapniowe (Ca+) i magnezowe (Mg+),
• aniony chlorkowe (Cl-) i fosforanowe (P-).

Ładunki jonów nie są bez znaczenia. To one umożliwiają przekazywanie sygnałów pomiędzy komórkami tkanek i tym samym np. skurcz mięśni. 

Organizm jest w stanie regulować bilans wodno-elektrolitowy z pomocą układu hormonalnego, nerwowego i efektywnie pracującego układu moczowego. Niestety niekiedy w wyniku patologii w obrębie układów bądź poszczególnych organów utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej przestaje być możliwe. 

Wówczas pojawiają się charakterystyczne objawy – organizm wysyła sygnały, że nie jest w stanie działać w pełni sprawnie. Jednak o tym, jak poważne jest zaburzenie, dowiesz się, wykonując badanie poziomu elektrolitów, czyli tzw. jonogram. 

Jakie są objawy niedoboru sodu?

Sód reguluje gospodarkę wodną organizmu oraz jego równowagę kwasowo-zasadową. Jest składnikiem niezbędnym dla zachowania prawidłowego przewodnictwa nerwowego i tym samym pracy mięśni. 

O niedoborze sodu, czyli hiponatremii, mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu spadnie poniżej 135 mmol/l. Przyczyną tego mogą być: biegunki, wymioty, krwotoki, a więc sytuacje, gdy dochodzi do nadmiernej utraty sodu i wody. Ponadto do hiponatremii może dojść przy niedoczynności tarczycy, marskości wątroby, zespole nerczycowym i zastoinowej niewydolność serca.

Objawami niedoboru elektrolitów są w tym przypadku najczęściej:

• pogorszenie samopoczucia,
• bóle głowy,
• zawroty głowy,
• wymioty,
• splątanie (zaburzenia świadomości),
• drgawki,
• śpiączka.

Jak rozpoznać niedobór potasu?

Jony potasu mają zasadnicze znaczenie dla potencjału spoczynkowego komórek. Inaczej mówiąc, decydują o ich zdolności do przewodzenia impulsów. Przez to są istotne dla zintegrowanego działania układów organizmu.

O niedoborze potasu, czyli hipokaliemii, mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu spadnie poniżej 3,5 mmol/l [3]. Przyczyną tego mogą być: stosowanie diuretyków (substancji moczopędnych), zwłaszcza tych tiazydowych, które są wykorzystywane w terapii chorób sercowo-naczyniowych. Do obniżenia poziomu potasu przyczyniają się też antybiotyki (np. nafcylina i karbenicylina będące pochodnymi penicyliny). Niedobór potasu występuje często z niedoborem magnezu. Dlatego przy trudnościach w łagodzeniu skutków niedoboru tych elektrolitów (jonów potasowych) lekarze zwykle sprawdzają poziom magnezu i w razie potrzeby uzupełniają jego niedobór.

W przypadku elektrolitów potasowych objawami niedoboru są najczęściej:

• bóle i skurcze mięśni,
• osłabienie siły mięśniowej,
• rozpad mięśni poprzecznie prążkowanych (rabdomioliza),
• zaburzenia funkcjonowania mięśni gładkich (w tym wyściełających jelita),
• zaparcia,
• zaburzenia rytmu serca,
• wielomocz,
• parestezje (czucie opaczne),
• zaburzenia koncentracji,
• nerwowość,
• apatia,
• senność,
• zmniejszona tolerancja zimna.

Po czym poznać, że w organizmie brakuje wapnia?

Wapń w 98% związany jest z fosforanami – tworzy twardą i odporną strukturę kości. Ale to nie jest jedyna rola tego pierwiastka. Jego stężenie zmienia się okresowo w cytoplazmie komórek, warunkując zachodzące w nich procesy. Ma ponadto znaczenie dla prawidłowego przebiegu skurczów mięśni, pracy układu nerwowego oraz krzepnięcia krwi.

O niedoborze wapnia, czyli hipokalcemii, mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu w surowicy spadnie poniżej 2,25 mmol/l, a w przypadku wapnia zjonizowanego – poziom będzie niższy niż 0,95 mmol/l [4]. Przyczynami tego mogą być zaburzenia czynności przytarczyc (np. zespół Di George’a), zaburzenia wchłaniania (np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna), niedobory magnezu i witaminy D3 oraz nadmierne spożycie soli. Do hipokalcemii dochodzi też na skutek ostrego zapalenia trzustki oraz przewlekłej niewydolność nerek.

Niedobór elektrolitów wapnia w organizmie objawia się najczęściej:

• skurczami i osłabieniem mięśni,
• skurczami krtani i oskrzeli,
• dusznościami,
• utrudnionym przełykaniem,
• parestezjami (czuciem opacznym),
• drętwieniem warg,
• drgawkami i napadami padaczkowymi,
• zaburzeniami psychicznymi (dezorientacją, niepokojem),
• śpiączką,
• wypryskiem atopowym,
• suchością i łuszczeniem się skóry,
• utratą owłosienia,
• zaćmą,
• bólami brzucha.

W jaki sposób organizm sygnalizuje niedobór magnezu?

Magnez przyspiesza przemiany węglowodanowe, białkowe i tłuszczowe, stabilizuje DNA i chromosomy oraz syntezuje wiązania ATP i GTP (nośniki energii). Reguluje też poziom glukozy we krwi i jako taki jest ważnym elementem zapobiegającym rozwojowi cukrzycy.

O niedoborze magnezu, czyli hipomagnezemii, mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu spadnie poniżej 0,65 mmol/l [5]. Przyczynia się do tego przede wszystkim ograniczone spożycie produktów zawierających magnez albo łączenie ich z tłuszczami, błonnikiem lub fitynianami. Ponadto do hipomagnezemii może doprowadzić nadużywanie alkoholu i kawy, stres i duży wysiłek fizyczny, zaburzenia wchłaniania oraz niektóre środki farmakologiczne (np. doustna antykoncepcja hormonalna czy antybiotyki).

Skutki niedoboru elektrolitów magnezu objawiają się przede wszystkim:

• kołataniem serca,
• nadciśnieniem tętniczym,
• ciągłym zmęczeniem,
• spadkiem nastroju,
• zaburzeniami pamięci i koncentracji,
• drażliwością,
• drganiem powiek,
• nocnymi skurczami mięśni w łydkach,
• drętwieniem i mrowieniem w rękach i nogach,
• wzmożonym wypadaniem włosów,
• łamliwością paznokci.

Jakie są objawy niedoboru chlorków?

Chlorki odgrywają istotną rolę w transportowaniu substancji odżywczych do komórek i zwrotnego przesyłania produktów przemiany materii. Ze względu na obecność w ślinie i żołądku uczestniczą w regulowaniu trawienia. Do tego kontrolują osmolarność i tym samym mają znaczenie dla właściwego nawodnienia.

O niedoborze jonów chlorkowych, czyli hipochloremii, mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu spadnie poniżej 0,95 mmol/l [6]. Przyczynić się do tego mogą wymioty, biegunka i nadmierne pocenie się, ale też stosowanie leków moczopędnych. Do hipochloremii mogą ponadto doprowadzić choroby dróg oddechowych (np. zapalenie płuc i gruźlica).

W tym wypadku objawami niedoborów elektrolitowych są najczęściej:

• bóle i zawroty głowy,
• drżenie mięśni,
• utrzymujące się zmęczenie,
• zaburzenia koncentracji i pamięci,
• problemy trawienne.

Jak rozpoznać niedobór fosforanów?

Fosforany mają niebagatelne znaczenie dla budowy i trwałości kości. To z nimi wiąże się 98% wapnia w celu zapewnienia szkieletowi odporności. Do tego wpływają na prawidłową budowę komórek oraz DNA, ATP i GTP.

O niedoborze fosforanów, czyli hipofosfatemii mowa jest, gdy poziom tego elektrolitu spadnie poniżej 0,8 mmol/l [7]. Przyczyną tego może być niska podaż fosforu w diecie, a także stosowanie diety niskobiałkowej. Niekorzystne jest też stosowanie niektórych leków zaburzających wchłanianie fosforanów oraz nadużywanie alkoholu. Hipofosfatemia może być ponadto konsekwencją nowotworu, nadczynności przytarczyc i uszkodzenia nerek.

Objawami niedoboru elektrolitów fosforanowych najczęściej są:

• osłabienie i ból kości,
• osłabienie siły mięśniowej,
• zaburzenia świadomości, 
• drgawki,
• śpiączka.

Autor: Katarzyna Grzyś-Kurka

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. M. Lamentowicz, Równowaga kwasowo-zasadowa i bilans wodno-elektrolitowy, https://www.academia.edu/5754022/R%C3%B3wnowaga_kwasowo_zasadowa_i_bilans_wodno_elektrolitowy, dostęp: 26.08.2023 r. 
2. K. Ciechanowski, Hipo- i hipernatremia – przyczyny i zasady terapii, „Forum Nefrologiczne” 2011, t. 4, nr 4, s. 362–366. 
3. J. Manitius, Hiperkaliemia i hipokaliemia, „Forum Nefrologiczne” 2011, t. 4, nr 4, s. 367–372. 
4. W. Jakubas-Kwiatkowska, A. Błachowicz i in., Hipokalcemia w praktyce klinicznej – przyczyny, objawy i leczenie, „Choroby Serca i Naczyń” 2005, t. 2, nr 4, s. 232–237.
5. M. Iskra, B. Krasińska i in., Magnez — rola fizjologiczna, znaczenie kliniczne niedoboru w nadciśnieniu tętniczym i jego powikłaniach oraz możliwości uzupełniania w organizmie człowieka, „Nadciśnienie Tętnicze” 2012, vol. 17, nr 6, s. 447–459. 
6. P. Sławuta, A. Sikorska-Kopyłowicz i in., Hiperchloremia i zaburzenia równowagi kwasowo‑zasadowej jako jatrogenne powikłania terapii płynami, „Życie Weterynaryjne” 2018, nr 93(7), s. 454–457.
7. U. Buczek, P. Rajewski i in., Hipofosfatemia – opis przypadków, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2010, t. 4, nr 6, s. 471–474.
8. Znaczenie wapnia w metabolizmie człowieka, https://diag.pl/pacjent/artykuly/znaczenie-wapnia-w-metabolizmie-czlowieka/, dostęp: 26.08.2023 r.
9. E. Franek, F. Kokot, Hipokaliemia, „Choroby Serca i Naczyń” 2006, t. 3, nr 4, s. 203–206.
10. R. Gellert, Hipo- i hiperkalcemia – patogeneza i problemy terapeutyczne, „Forum Nefrologiczne” 2011, t. 4, nr 4, s. 373–382.

Oceń artykuł