Odporność swoista i nieswoista – jakie funkcje pełnią?

Układ odpornościowy to złożony system, który chroni organizm przed infekcjami i chorobami. Kluczową rolę w tej ochronie odgrywają dwa główne typy odporności – odporność swoista oraz odporność nieswoista. Choć oba mechanizmy ściśle ze sobą współpracują, każdy z nich charakteryzuje się unikalnymi cechami i pełni odrębne funkcje. Zrozumienie istoty i różnic między odpornością swoistą a nieswoistą ma kluczowe znaczenie dla utrzymania dobrego stanu zdrowia i skutecznego zapobiegania chorobom.

Czym jest odporność swoista?

Odporność swoista to rodzaj odporności, który rozwija się w organizmie w wyniku kontaktu z określonymi antygenami (substancjami wywołującymi reakcję immunologiczną). Ten typ odporności jest wysoce specyficzny, co oznacza, że jest skierowany przeciwko konkretnym patogenom. Odporność swoista kształtuje się stopniowo w trakcie życia człowieka, począwszy od momentu narodzin, gdy układ odpornościowy zaczyna poznawać obce substancje i reagować na nie.

Mechanizm działania odporności swoistej opiera się na dwóch głównych filarach – odpowiedzi komórkowej i humoralnej. Odpowiedź komórkowa polega na bezpośrednim ataku limfocytów T (rodzaj białych krwinek) na komórki zainfekowane patogenami. Z kolei odpowiedź humoralna polega na produkcji przez limfocyty B (rodzaj białych krwinek) przeciwciał, które wiążą się z antygenami i neutralizują je lub ułatwiają ich usunięcie z organizmu.

Odporność swoista charakteryzuje się także zdolnością do tworzenia pamięci immunologicznej. Oznacza to, że po pierwszym kontakcie z danym antygenem organizm zapamiętuje go i jest w stanie szybciej i skuteczniej reagować na jego ponowne pojawienie się. To właśnie dzięki tej pamięci szczepienia ochronne są tak skutecznym narzędziem w profilaktyce chorób zakaźnych.

Odporność swoista – rodzaje

W obrębie odporności swoistej wyróżniamy dwa główne rodzaje – odporność swoistą czynną oraz odporność swoistą bierną.

Odporność swoista czynna

Odporność swoista czynna to mechanizmy, które aktywnie uczestniczą w usuwaniu patogenów z organizmu lub zapobieganiu zakażeniom. Zaliczamy do nich:

• Naturalną odporność swoistą czynną – wytwarza się ona w wyniku przebycia danej choroby zakaźnej. Organizm zapamiętuje wtedy konkretny antygen i jest przygotowany na jego ponowne pojawienie się.
• Sztuczną odporność swoistą czynną – uzyskujemy ją dzięki szczepieniom ochronnym, które imitują naturalną infekcję i uczą układ odpornościowy radzenia sobie z danym patogenem.

Odporność swoista bierna

Odporność swoista bierna to mechanizmy, które nie wymagają aktywacji, aby pełnić funkcję ochronną. Obejmują one:

• Naturalną odporność swoistą bierną – polega ona na przekazywaniu przeciwciał z matki na dziecko, zarówno przez łożysko, jak i z mlekiem matki.
• Sztuczną odporność swoistą bierną – uzyskuje się ją poprzez podanie gotowych przeciwciał w formie surowic odpornościowych.

Odporność swoista, zarówno czynna jak i bierna, jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego. Dzięki niej organizm jest w stanie skutecznie bronić się przed patogenami, do których wcześniej został wystawiony.

Czym jest odporność nieswoista?

Odporność nieswoista to wrodzone mechanizmy obronne, które nie wykazują specyficzności w stosunku do konkretnych antygenów. Jest to pierwsza linia obrony organizmu przed czynnikami chorobotwórczymi, działająca niezależnie od wcześniejszego kontaktu z danym patogenem.

W skład odporności nieswoistej wchodzą różnorodne bariery, zarówno fizyczne, chemiczne, jak i biologiczne. Należą do nich m.in.:

• bariery mechaniczne: skóra, błony śluzowe;
• bariery czynnościowe: odruch kaszlu, kichania, perystaltyka jelit;
• bariery chemiczne: lizozym, kwasy tłuszczowe, kwas solny;
• bariery mikrobiologiczne: fizjologiczna flora bakteryjna.

Ponadto odporność nieswoistą tworzą komórki układu odpornościowego, takie jak makrofagi i komórki NK, które atakują i niszczą patogeny bez uprzedniego kontaktu z nimi.

W przeciwieństwie do odporności swoistej odporność nieswoista nie wytwarza pamięci immunologicznej. Jej reakcje są szybkie, ale mniej specyficzne. Mimo to odgrywa ona kluczową rolę w ochronie organizmu, stanowiąc pierwszą linię obrony przed infekcjami.

Różnice między odpornością swoistą i nieswoistą

Kluczowe różnice między odpornością swoistą i nieswoistą można podsumować następująco:

Cecha	Odporność swoista	Odporność nieswoista
Specyficzność	Wysoko swoista, skierowana przeciwko konkretnym antygenom	Nieswoista, niespecyficzna
Mechanizm działania	Opiera się na odpowiedzi komórkowej (limfocytach T) i humoralnej (przeciwciałach)	Opiera się na barierach mechanicznych, chemicznych i biologicznych
Pamięć immunologiczna	Wytwarza pamięć immunologiczną po pierwszym kontakcie z antygenem	Nie wytwarza pamięci immunologicznej
Czas reakcji	Reakcja powolna przy pierwszym kontakcie, szybka przy kolejnym	Reakcja szybka, natychmiastowa
Rola	Kluczowa dla długoterminowej odporności organizmu	Stanowi pierwszą linię obrony, uzupełnia odporność swoistą
Nabywanie	Nabywana stopniowo w ciągu życia	Wrodzona, obecna od narodzin

Rola odporności swoistej i nieswoistej w organizmie

Oba typy odporności odgrywają bardzo ważną, lecz odrębną rolę w funkcjonowaniu układu odpornościowego.

Rola odporności nieswoistej

• Zapewnia natychmiastową, niespecyficzną reakcję obronną na patogeny.
• Blokuje wnikanie drobnoustrojów do organizmu poprzez bariery mechaniczne, chemiczne i biologiczne.
• Usuwa patogeny z organizmu poprzez reakcje zapalne, fagocytozę, wymioty, biegunkę itp.
• Stanowi pierwszą linię obrony, uzupełnia i aktywuje odporność swoistą.

Rola odporności swoistej

• Wytwarza wysoce specyficzne przeciwciała i limfocyty T skierowane przeciwko konkretnym antygenom.
• Zapewnia długotrwałą ochronę organizmu po przebytej infekcji lub szczepieniu.
• Tworzy pamięć immunologiczną, umożliwia szybszą i skuteczniejszą reakcję na ponowny kontakt z patogenem.
• Umożliwia precyzyjne zwalczanie konkretnych chorób zakaźnych.

Obie formy odporności ściśle ze sobą współpracują, tworząc kompleksowy system ochrony organizmu. Odporność nieswoista zapewnia natychmiastową reakcję, podczas gdy odporność swoista buduje długoterminową, wyspecjalizowaną obronę.

Czynniki wpływające na odporność swoistą i nieswoistą

Na prawidłowe funkcjonowanie zarówno odporności swoistej, jak i nieswoistej wpływa wiele czynników.

Czynniki wzmacniające odporność:

• Zdrowa, zbilansowana dieta, bogata w witaminy, minerały i przeciwutleniacze.
• Aktywność fizyczna i zdrowy tryb życia.
• Odpowiednia ilość snu i wypoczynku.
• Unikanie stresu i dbałość o dobre samopoczucie psychiczne.
• Szczepienia ochronne.

Czynniki osłabiające odporność:

• Niedobory żywieniowe, niedożywienie.
• Choroby przewlekłe, np. cukrzyca, choroby autoimmunologiczne.
• Stres, przemęczenie, wysoka intensywność wysiłku fizycznego.
• Palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu.
• Zażywanie niektórych leków, np. kortykosteroidów.
• Wiek – odporność maleje wraz z wiekiem.

Dbałość o te czynniki ma kluczowe znaczenie dla utrzymania prawidłowej równowagi między odpornością swoistą i nieswoistą, co przekłada się na lepszą odporność organizmu i mniejszą podatność na infekcje.

Jakie badania pozwalają sprawdzić odporność?

Aby sprawdzić odporność organizmu, można wykonać kilka badań diagnostycznych. Oto najważniejsze z nich:

1. Morfologia krwi z rozmazem:
   • Podstawowe badanie, które ocenia liczbę i proporcje różnych typów komórek krwi, w tym białych krwinek, które są kluczowe dla odpowiedzi immunologicznej.
   • Rozmaz krwi pozwala dokładniej ocenić rodzaje leukocytów (np. neutrofile, limfocyty, monocyty), co może wskazywać na różne typy infekcji lub chorób autoimmunologicznych.
2. Immunoglobuliny (IgG, IgA, IgM, IgE):
   • Badanie poziomu różnych klas przeciwciał we krwi. Ich zmiany mogą sugerować różne zaburzenia odporności, takie jak niedobory odporności lub alergie.
3. Testy funkcji limfocytów T i B:
   • Badania, które oceniają aktywność i zdolność odpowiedzi limfocytów T i B, co jest kluczowe dla funkcji układu odpornościowego.
4. Badanie poziomu białek ostrej fazy, takie jak CRP (C-reactive protein) lub OB (odczyn Biernackiego):
   • CRP i OB to markery stanu zapalnego, które mogą wzrosnąć w odpowiedzi na infekcję lub stan zapalny, wskazując na aktywację układu odpornościowego.
5. Testy serologiczne:
   • Badania na obecność przeciwciał przeciwko różnym patogenom (np. wirusy, bakterie), które mogą wskazywać na przebyte lub aktywne zakażenie oraz reakcję układu odpornościowego.
6. Test na HIV:
   • HIV może znacząco osłabić układ odpornościowy, dlatego w przypadku podejrzenia zakażenia warto wykonać to badanie.
7. Testy na niedobory witamin i minerałów:
   • Badania na poziom witaminy D, cynku, selenu czy witamin z grupy B mogą pomóc ocenić, czy ich niedobory nie wpływają na obniżoną odporność.
8. Badanie funkcji neutrofili (np. test NBT, test fagocytozy):
   • Specjalistyczne badania oceniające zdolność neutrofili do zwalczania infekcji poprzez proces fagocytozy.

Jeśli masz wątpliwości dotyczące swojej odporności, warto omówić je z lekarzem, który pomoże dobrać odpowiednie badania i zinterpretować ich wyniki.

Poznaj e-Pakiet uzupełniający – odporność!

 

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Bibliografia

1. K. Bryniarski, M. Siedlar, Immunologia, Edra Urban & Partner, Wrocław 2023.
2. P. Dettmer, Odporność. Podróż w głąb tajemniczego układu, który utrzymuje nas przy życiu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2022.

E. Dymarska, Czynniki modulujące układ immunologiczny człowieka, „Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy” 2016, t. 19, nr 2, s. 21–37.

---