Rola FSH w regulacji czynności hormonalnej jajników i jąder

Hormon folikulotropowy wydzielany przez przysadkę mózgową reguluje czynność hormonalną gonad. Jego odpowiedni poziom warunkuje prawidłowe wydzielanie estrogenów i progesteronu przez jajniki. Jaka jest norma FSH? Jak wpływa na cykl menstruacyjny i płodność kobiety? Kiedy wykonać badanie?

FSH – co to jest?

Hormon folikulotropowy (FSH) wraz z hormonem luteinizującym (LH) należą do gonadotropin wydzielanych przez przedni płat przysadki mózgowej. FSH jest glikoproteiną, która stymulowana jest przez pulsacyjne uwalnianie gonadoliberyny (GnRH) w podwzgórzu. Pierwotnie uważano, że rola hormonu folikulotropowego ogranicza się wyłącznie do jego wpływu na tkanki gonad (jajników i jąder). Badania przeprowadzone w ostatnim dziesięcioleciu wykazały jednak, że FSH ma o wiele szersze działanie, także poza układem płciowym. 

Funkcje FSH w organizmie człowieka

Hormon folikulotropowy odgrywa znaczącą rolę w procesie reprodukcji. Poprzez wpływ na receptory w jądrach i jajnikach umożliwia rozwój tych narządów i reguluje ich działanie w ciągu całego życia. Stymuluje powstawanie i dojrzewanie pęcherzyków u kobiet, a także wspomaga działanie hormonu luteinizującego w fazie owulacji. Poprzez pobudzanie jajników do produkcji androstendionu FSH wpływa na zwiększenie stężenia estrogenów w organizmie. Odpowiada również za regulację przemian zachodzących w endometrium (błonie śluzowej macicy) w cyklu menstruacyjnym.  U mężczyzn FSH reguluje proces spermatogenezy (powstawania plemników) poprzez wpływ na komórki Sertoliego w jądrach. 

Działanie FSH poza układem rozrodczym w organizmie człowieka obejmuje wpływ m.in. na tkankę kostną i tłuszczową. W badaniach naukowych podwyższone stężenie hormonu folikulotropowego łączyło się ze wzmożoną utratą gęstości kości oraz zwiększoną zawartością tkanki tłuszczowej u kobiet.

Jakie są normy FSH?

Badanie poziomu FSH jest wykonywane w próbce krwi żylnej, najczęściej pobranej z żyły łokciowej. Stężenie FSH wykazuje zmienność dobową – należy robić pomiary zawsze o tej samej porze.

Wartości referencyjne stężenia hormonu folikulotropowego zależą od płci, okresu życia i fazy cyklu menstruacyjnego:

• norma stężenia FSH u kobiet:
• w fazie folikularnej cyklu – 2–10 j./l,
• podczas owulacji – 8–20 j./l,
• w fazie lutealnej cyklu – 2–8 j./l,
• po menopauzie – powyżej 20 j./l,
• norma stężenia FSH u mężczyzn:
• przed okresem pokwitania – poniżej 0,5 j./l,
• po okresie pokwitania – 1,2–10,1 j./l. [1]

FSH – kto powinien wykonać badanie?

Pomiar stężenia FSH u kobiet jest wskazany w przypadku objawów niewydolności jajników, problemów z zajściem w ciążę, zaburzeń okresu dojrzewania u dziewcząt czy określenia stanu menopauzy. 

Mężczyźni powinni wykonać badanie stężenia hormonu folikulotropowego w przypadku niepłodności, nieprawidłowego wyniku badania nasienia, opóźnienia lub przedwczesnego dojrzewania płciowego.

Wysoki poziom FSH u kobiet

Podwyższone stężenie hormonu folikulotropowego u kobiet może mieć charakter fizjologiczny, jeżeli występuje przed owulacją lub w czasie menopauzy, lub być objawem nieprawidłowym. Wielotorbielowatość jajników lub przedwczesne wygasanie ich czynności przebiega z wysokim poziomem FSH. Ta pierwsza przypadłość, znana także jako zespół policystycznych jajników, charakteryzuje się obecnością wielu pęcherzyków w badaniu USG, cyklami bezowulacyjnymi i nadprodukcją androgenów (męskich hormonów płciowych). Etiologia choroby nie jest do końca poznana. Przedwczesna niewydolność jajników pojawia się u kobiet przed ukończeniem 40. roku życia i może wynikać z predyspozycji genetycznej lub towarzyszących chorób autoimmunologicznych. U części kobiet przyczyna pozostaje nieustalona. 

Wysoki poziom FSH u mężczyzn

U mężczyzn wysokie stężenie hormonu folikulotropowego wynika najczęściej z pierwotnej niedoczynności jąder. Stan taki, nazywany również hipogonadyzmem hipergonadotropowym, oznacza, iż wyjściową przyczyną zaburzeń jest nieprawidłowa funkcja jąder. Zaburzenie wydzielania przez nie hormonów powoduje brak zwrotnego hamowania uwalniania gonadotropin, m.in. FSH. Najczęstszą przyczyną hipogonadyzmu hipergonadotropowego u mężczyzn jest zespół Klinefeltera, w którym stwierdza się nadmierną liczbę chromosomów X. Jest on też spotykany w przypadku uszkodzenia jąder w wyniku urazu, zabiegów operacyjnych oraz radio- i chemioterapii.

Obniżenie poziomu FSH – przyczyny

Uszkodzenie podwzgórza lub przysadki może prowadzić do obniżenia stężenia hormonu folikulotropowego, co skutkuje wtórną niewydolnością jajników u kobiet i jąder u mężczyzn. Niskie stężenie gonadoliberyny w przebiegu anoreksji powoduje wtórny spadek poziomu FSH. Hipogonadyzm hipogonadotropowy jest również objawem zespołu Kallmanna – choroby genetycznej charakteryzującej się, oprócz niewydolnością gonad, zaburzeniami węchu. U mężczyzn obniżenie FSH może być także wynikiem przyjmowania preparatów zawierających testosteron.

Nieprawidłowy poziom FSH – jakie badania wykonać?

W przypadku nieprawidłowego stężenia hormonu folikulotropowego i objawów klinicznych, np. trudności z zajściem w ciążę, należy zgłosić się do lekarza. Po zebraniu wywiadu i badaniu przedmiotowym podejmie on decyzję co do dalszego postępowania. Konsultacja z ginekologiem lub urologiem oraz wykonanie dodatkowych badań (stężenie prolaktyny, LH, TSH, estrogenów, androgenów, przezpochwowe badanie USG czy badanie USG jąder) może pomóc w wykryciu przyczyny zaburzeń oraz umożliwić podjęcie celowanego leczenia.

A: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. B. Neumeister i in., Diagnostyka laboratoryjna – poradnik kliniczny, Wrocław 2013, s. 375–377.
2. D. Lizneva i in., 2019, FSH Beyond Fertility, „Front Endocrinol (Lausanne)” 2019, 10: 136. Dostęp online: kwiecień 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6433784/ .
3. M. Schubert M., L. Perez Lanuza, J. Gromoli, 2019, Pharmacogenetics of FSH Action in the Male, „Front Endocrinol (Lausanne)” 2019, 10: 47. Dostęp online: kwiecień 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6403134/ 

Oceń artykuł