Zaburzenia świadomości – rodzaje i możliwe przyczyny powstania

Zaburzenia świadomości to stosunkowo często występujący problem medyczny, za którego powstanie mogą odpowiadać rozmaite czynniki zakłócające homeostazę mózgową. Istotę zaburzeń świadomości stanowi utrata zdolności do prawidłowego odbioru i reagowania na sygnały pochodzące z wnętrza organizmu i otaczającej rzeczywistości.

Zaburzenia świadomości są przejściowymi zaburzeniami funkcji mózgu. Mają wieloczynnikową etiologię, zmienny przebieg, złożony obraz kliniczny. Sprawdź, jakie są rodzaje zaburzeń świadomości oraz jakie objawy im towarzyszą. Dowiedz się, co może przyczynić się do powstania zaburzeń świadomości.

Zaburzenia świadomości – co to jest?

Omawiając zagadnienia zaburzeń świadomości, należy na wstępie przytoczyć definicję samej świadomości. To stan psychiczny, w którym człowiek zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych (jak myśli, uczucia) oraz z bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Inaczej to prawidłowe postrzeganie rzeczywistości w sobie samym (samoświadomość) i w świecie otaczającym. Do zachowania świadomości konieczny jest odpowiedni poziom przytomności, czyli stanu czuwania, procesy psychiczne (percepcja, myślenie, emocje) i poczucie przeżywania zjawisk psychicznych.

O zaburzeniach świadomości mówi się wówczas, gdy występuje obniżony poziom przytomności bądź stan, w którym przytomność jest zachowana, lecz stwierdza się zmienione/ograniczone funkcjonowanie świadomości i procesów poznawczych. Wspólną cechą zaburzeń świadomości jest deficyt energetyczny mózgu, który wiąże się z dezorganizacją pracy półkul mózgowych. W lżejszych przypadkach nie ma objawów niewydolności pnia mózgu, ale nasilający się deficyt prowadzi do jego niewydolności.

Rozpoznanie zaburzeń świadomości

Do oceny zaburzeń świadomości wykorzystuje się szereg metod, w tym zwłaszcza: badanie podmiotowe – wywiad z chorym, badanie przedmiotowe, badanie ankietowe (np. z zastosowaniem powszechnie znanej skali Glasgow – Glasgow Coma Scale), w których uwzględniane są takie elementy jak kontakt słowny, otwieranie oczu przez chorego i aktywność ruchowa, odbywające się spontanicznie i w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne. Dużą przydatność w rozpoznawaniu i różnicowaniu zaburzeń świadomości mają metody obrazowania. Do głównych badań należą tomografia komputerowa, PET-TK i rezonans magnetyczny. Dużą popularnością cieszą się badania elektrofizjologiczne (EEG), które odzwierciedlają spontaniczną czynność bioelektryczną mózgu. Konieczne jest wykonanie również podstawowych badań moczu i krwi.

Jakie są rodzaje zaburzeń świadomości?

Jakościowe zaburzenia świadomości 

Charakteryzuje je zniekształcenie postrzeganej rzeczywistości i analizy informacji. Wymienia się wśród nich m.in.:

• majaczenie – stan ten określa się inaczej jako delirium. Objawom splątania towarzyszą zaburzenia wegetatywne (drżenie, pocenie się, przyspieszenie czynności serca, rozszerzenie źrenic), występują urojenia i omamy, które mogą wywoływać niepokój ruchowy i lęk;
• splątanie – pacjent wydaje się w pełni wybudzony, lecz działa i myśli w sposób chaotyczny i niezborny.

Ilościowe zaburzenia świadomości

Zalicza się do nich m.in. 

• nadmierną senność (patologiczna senność, somnolencję) – pacjent wykonuje ruchy dowolne, w reakcji na bodźce słowne budzi się, w czasie rozmowy zapada w sen, można go wprawdzie wybudzić, lecz po chwili ponownie odczuwa potrzebę zaśnięcia;
• stupor (osłupienie) – pacjent nie odpowiada na polecenia słowne lub wykazuje minimalną reakcję na nie, jest niezdolny do wykonania czynności bardziej złożonych, wybudza się pod wpływem silnego bodźca bólowego, zachowane są celowe ruchy obronne;
• półśpiączkę (sopor) – obserwuje się zachwiane reakcje bólowe, pacjent przestaje mówić, osłabione są odruchy ścięgniste i okostnowe;
• śpiączkę płytką – stwierdza się chaotyczne ruchy obronne na silne bodźce bólowe;
• śpiączkę głęboką – zanik wszelkich odruchów, brak reakcji nawet na silne bodźce bólowe, świadomość jest obojętna na wszelkie próby pobudzenia. 

Objawy zaburzeń świadomości

Zaburzenia świadomości mają z reguły ostry początek i zmienny przebieg. Towarzyszyć im mogą następujące objawy: dezorientacja, zaburzenia poznawcze, zaburzenia przytomności i kontaktu z otoczeniem. Mogą mieć postać hiperaktywną, dla której typowe są agresja, pobudzenie ruchowe, zaburzenia zachowania, lub postać hipoaktywną, która charakteryzuje się zmniejszeniem aktywności i sennością. Możliwa jest postać mieszana – przeplatają się w niej okresy pobudzenia i zmniejszonej aktywności. W przypadku pacjentów unieruchomionych można zaobserwować bezładną aktywność w obrębie łóżka, które może się przejawiać przekładaniem elementów bielizny, wykonywaniem bezcelowych ruchów rękami, manipulowaniem przy wkłuciach. Objawami zaburzeń świadomości mogą być omamy, urojenia, zespół błędnego rozpoznawania oraz zaburzenia emocjonalne.

Co może powodować zaburzenia świadomości?

Stan zaburzenia świadomości może mieć charakter pierwotny lub wtórny. Pierwotne przyczyny powstania są ściśle związane z funkcjonowaniem mózgu, zaś wtórne rozwijają się w wyniku działania czynników fizycznych. Wśród pierwotnych przyczyn rozwoju zaburzeń świadomości wymienia się krwotok podpajęczynówkowy, zapalenie mózgu, guzy mózgu, zapalenie opon mózgowych. Zaburzenia świadomości mogą być wynikiem padaczki, udaru mózgu czy urazów czaszkowych. Z kolei tzw. pozamózgowe przyczyny zaburzeń świadomości to m.in. wstrząs anafilaktyczny, porażenie prądem, przegrzanie, zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej (w tym odwodnienie), stany przebiegające z niedotlenieniem oraz zaburzenia czynności nerek. Możliwe są zaburzenia świadomości po alkoholu, w wyniku bakteryjnego zakażenia ogólnego, śpiączki, zatrucia lekami czy czadem bądź działania promieniowania jonizującego. Do ich powstania przyczynić się mogą choroby układ krążenia (nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, niewydolność serca, niedociśnienie pionizacyjne, ostry zespół wieńcowy, zaburzenia krążenia mózgowego). 

Zaburzenia świadomości mogą się rozwinąć w przebiegu chorób układu oddechowego takich jak zapalenie płuc, włóknienie płuc, niewydolność oddychania, astma, POChP, zatorowość płucna. Ich przyczyną może być również niewydolność wątroby, ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego, zaburzenia pracy trzustki (oceń jej funkcjonowanie dzięki pakietowi trzustkowemu), przewlekła choroba nerek, ostry proces zapalny stawów, nadczynność i niedoczynność tarczycy. Zaburzenia świadomości występują często u osób w podeszłym wieku, hospitalizowanych z powodu ostrych lub przewlekłych chorób somatycznych oraz stanów wymagających leczenia operacyjnego.

Jak leczyć zaburzenia świadomości?

Leczenie zaburzeń świadomości jest różne, w zależności od przyczyny ich powstania. Powinno być zindywidualizowane i dostosowane do konkretnego pacjenta. Przykładowo, jeśli za rozwój zaburzeń świadomości odpowiadają niedobory elektrolitowe lub odwodnienie, postępowanie terapeutyczne skupiać się będzie na przywróceniu równowagi gospodarki wodno-elektrolitowej. Gdy zaburzenia świadomości spowodowane są cukrzycą, podstawą leczenia jest regulacja poziomu glukozy we krwi, a te w wyniku choroby alkoholowej wymagać będą skończenia z nałogiem i pomocy psychologa/psychiatry.

 

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian 

 

Bibliografia

1. K. Broczek, Somatyczne przyczyny zaburzeń świadomości u osób w podeszłym wieku, „Postępy Nauk Medycznych” 2011, t. XXIV, nr 8, s. 692–700.
2. R. Kotas, M. Nowakowska-Kotas, A. Pokryszko-Dragan i wsp., Postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne w przewlekłych zaburzeniach świadomości, „Medycyna Paliatywna” 2014, t. 6, nr 3, s. 127–133.
3. R. Mazur, M. Klimarczyk, M. Trzcińska i wsp., Zaburzenia świadomości – spojrzenie interdyscyplinarne, „Polski Przegląd Neurologiczny” 2014, t. 10, nr 2, s. 51–58.

 

---