Żelazo – funkcje, normy, suplementacja

Prawidłowe stężenie żelaza w ustroju odgrywa istotną rolę przez całe życie człowieka. Już w życiu płodowym warunkuje właściwy rozwój układu nerwowego oraz powstawanie krwinek czerwonych. Żelazo bierze udział w odpowiedzi immunologicznej u dzieci i dorosłych, jest składnikiem enzymów wielu przemian metabolicznych. Jaki powinien być jego poziom? Kiedy należy włączyć suplementację żelaza?

Żelazo – co to jest? Za co odpowiada?

Żelazo jest mikroelementem (pierwiastkiem śladowym), co oznacza, że jego zawartość w organizmie i dzienne zapotrzebowanie na nie są stosunkowo małe. Mimo niskiej zawartości w ustroju w porównaniu z innymi substancjami właściwy poziom żelaza we krwi warunkuje prawidłowy przebieg wielu procesów.

Żelazo:

• uczestniczy w procesie mielinizacji osłonek nerwowych,
• jest niezbędne do rozwoju poznawczego u dzieci i utrzymania prawidłowych funkcji poznawczych u dorosłych, 
• bierze udział w procesach metabolicznych,
• odpowiada za syntezę hemoglobiny zawartej w czerwonych krwinkach (erytrocytach), odpowiedzialnych za transport tlenu w ustroju,
• pomaga w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego, 
• odpowiada za przebieg podziału komórkowego.

Norma żelaza we krwi

Wartości referencyjne stężenia żelaza we krwi wynoszą 40–160 µg/dL [1]. Warto pamiętać, iż samo badanie poziomu żelaza nie daje wystarczającej informacji na temat gospodarki żelazowej w organizmie. Do jej pełnej oceny konieczne jest oznaczenie morfologii krwi, stężenia ferrytyny, transferyny oraz całkowitej i utajonej zdolności wiązania żelaza. 

Przyczyny niedoboru żelaza

Niedobór żelaza jest częściej spotykanym problemem klinicznym niż jego nadmiar. Dotyczy w szczególności dzieci, kobiet między okresem pokwitania a menopauzą oraz ciężarnych. Należy jednak pamiętać, że niedobór żelaza może wystąpić u osoby w każdym wieku.

Przyczyny niskiego poziomu żelaza to najczęściej:

• zwiększenie zapotrzebowania u dzieci, w okresie dojrzewania płciowego, u kobiet ciężarnych (szczególnie w drugim i trzecim trymestrze ciąży), 

• niewystarczająca zawartość żelaza w diecie, m.in. u osób niedożywionych, wyniszczonych oraz stosujących diety wykluczające pokarmy pochodzenia zwierzęcego (weganie, wegetarianie), 

• upośledzone wchłanianie żelaza z jelit w wyniku nieprawidłowej diety (nadmiaru wapnia, taniny), w chorobach zapalnych jelit, chorobie trzewnej (celiakii), zakażeniu Helicobacter pylori. Zaburzenia wchłaniania są także często spotykane u osób po przebytych operacjach przewodu pokarmowego, 

• ostra lub przewlekła utrata krwi w wyniku przebytego urazu, u wielokrotnych dawców krwi, kobiet regularnie miesiączkujących, w chorobach przewodu pokarmowego i moczowego (w tym w zmianach nowotworowych),

• stosowanie niektórych leków – inhibitorów pompy protonowej, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, leków przeciwkrzepliwych.

Często obserwuje się kombinację kilku potencjalnych przyczyn niskiego stężenia żelaza we krwi, np. stosowanie diety eliminacyjnej przez kobietę ciężarną czy niedożywienie u osoby z zaawansowanym rakiem jelita grubego. Do niedoboru żelaza może się także przyczynić zbyt mała ilość w diecie witaminy C, która warunkuje prawidłowy przebieg procesu wchłaniania tego pierwiastka w jelitach.

Niskie żelazo – objawy

Objawy niskiego stężenia żelaza we krwi to:

• pogorszenie koncentracji, problemy z pamięcią,
• uczucie zmęczenia, pogorszenie tolerancji wysiłku,
• bladość skóry,
• uczucie szybkiej pracy serca,
• bóle i zawroty głowy,
• pogorszenie kondycji i nadmierne wypadanie włosów,
• łamliwość paznokci,
• nawracające zajady w kącikach ust.

Wystąpienie któregoś z tych objawów powinno skłonić do wizyty u lekarza pierwszego kontaktu, który po zebraniu wywiadu i przeprowadzeniu badania przedmiotowego pokieruje dalszą diagnostyką i leczeniem.

Wysokie żelazo – przyczyny i objawy

Nadmiar żelaza w organizmie może wystąpić w przebiegu hemolizy (nadmiernego rozpadu krwinek czerwonych), u wielokrotnych biorców krwi, w chorobach wątroby, szpiku kostnego i hemochromatozy. Może być także efektem nadmiernej podaży pierwiastka w suplementach diety. Objawy nadmiaru żelaza są mało specyficzne i obejmują: przewlekłe zmęczenie, bóle stawów, stany podgorączkowe, wypadanie włosów.

Suplementy żelaza – komu są wskazane?

Suplementacja żelaza powinna być prowadzona po badaniu stężenia tego mikroelementu we krwi. Najczęściej jest zalecana kobietom spodziewającym się dziecka lub mającym obfite miesiączki, noworodkom i małym dzieciom, osobom stosującym diety eliminacyjne. Stwierdzenie niskiego poziomu żelaza i ferrytyny we krwi jest oczywistym wskazaniem do włączenia preparatów zawierających ten pierwiastek. Właściwy dobór suplementu i jego dawki powinien być skonsultowany z lekarzem. Trzeba jednak pamiętać, że żaden preparat nie zastąpi zróżnicowanej, zbilansowanej diety.

Dieta w niedoborze żelaza

Stwierdzenie niskiego poziomu żelaza powinno skłonić do przyjrzenia się swoim nawykom żywieniowym i wzbogacenia diety w produkty zawierające ten mikroelement, m.in. w:

• mięso i podroby (m.in. wołowinę, cielęcinę, kaczkę, wątrobę),
• ryby (łososia, makrelę, dorsza, tuńczyka, sardynki, śledzie),
• jaja,
• pestki dyni, pestki słonecznika, 
• orzechy, owoce suszone, 
• produkty zbożowe (pieczywo żytnie, otręby pszenne, płatki owsiane, ryż brązowy, kaszę pęczak, gryczaną, jaglaną),
• warzywa strączkowe (fasolę, soję, soczewicę, groch),
• warzywa (m.in. buraki, bób, brokuły, brukselkę, groszek zielony, szpinak, pietruszkę, por),
• owoce (szczególnie porzeczki, maliny).

 

A: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. B. Neumeister i in., Diagnostyka laboratoryjna – poradnik kliniczny, Wrocław 2013, s. 493.
2. M.D. Cappellini, K.M. Musallam, A.T. Taher, Iron deficiency anaemia revisited, „Journal of Internal Medicine” 2019, dostęp online: maj 2022, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/joim.13004.
3. L. Iannotti i in., Iron supplementation in early childhood: health benefits and risks, „The American Journal of Clinical Nutrition” 2006, dostęp online: maj 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3311916/.

---